ÇaKıR-
02-26-2008, 02:36 AM
Konservasyon III
II. vize ödevi
ÇAYÖNÜ (KOTABERÇAM) KAZISI
23.01.2003
‹çindekiler:
1. Girifl
2. Çayönü Kaz›s› Tarihçesi
2.1 Çayönü Kaz›s›n›n Tarihçesi
3. Çayönü Kaz›s›
3.1 Çayönü Kaz›s›'n›n Konumu
3.2 Çayönü Kaz›s›'nda Tabakalanma
3.3 Çayönü Kaz›s› Buluntulrar›
3.3.1 Mimari Buluntular
3.3.1.1 Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ Mimarisi
3.3.1.1.1 Yuvarlak Planl› Çukur Yap›lar Evresi
3.3.1.1.2 Izgara Planl› Yap›lar Evresi
3.3.1.1.3 Kanall› Yap›lar Evresi
3.3.1.1.4 Tafl Döflemeli Yap›lar Evresi
3.3.1.1.5 Hücre Planl› Yap›lar Yap›lar Evresi
3.3.1.1.6 Geçifl Evresi
3.3.1.1.7 Genifl Odal› Yap›lar Evresi
3.3.1.2 Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ Mimarisi
3.3.2 ÇanakÇömlek
3.3.3 Kil
3.3.4 Yontma tafl
3.3.5 Sürtme tafl
3.3.6 Kemik/Boynuz
3.3.7 Maden
3.3.8 ‹nsan Kal›nt›lar›
3.3.9 Hayvan Kal›nt›lar›
3.3.10 Bitki Kal›nt›lar›
4. Sonuç
5. Kaynakça
1. G‹R‹fi
Diyarbak›r ili, Ergani ilçesi, Sesverenp›nar (hilar) köyü yak›nlar›nda yer alan, günümüzden yaklas›k 9 bin y›l öncesine,, "ilk tar›mc› köy topluluklar›" dönemine ait olan Çayönü yerleflmesinde toplam olarak 5300 metrekare kadar bir alan kaz› ile ortaya ç›kart›lm›fl durumdad›r. Bu durumu ile Çayönü, yak›n Do€u'daki ça€ d›fl› di€er yerleflme yerlerine oranla en iyi tan›nan, en güvenilir bilgiyi veren kaz› yeri olarak ayr› bir öneme sahip olmustur. Bunun yan› s›ra Çayönü, gerek uzun ve kesintisiz kültür süreci, görkemli ve düzenli yap› kal›nt›lar›, kendine özgü buluntu toplulu€u ve bunlar›n yans›tt›€› toplumsal düzeni ile, Suriye ve Mezopotamya'daki ça€dafllar›ndan ayr›lmakta ve güneydo€u anadolu'da neolitik ad› verilen yerleflik yaflam›n san›ld›€›ndan daha köklü ve kendine özgü bir yap›ya sahip oldu€unu kan›tlamaktad›r.
2. Çayönü Kaz›s› Tarihçesi
2.1 Çayönü Kaz›s›'n›n Tarihçesi
Güneydo€u Anadolu Bölgesi'nde ‹lk Üretimcili€e Geçifl Evresi'ni ve besi üretimci, tar›mc› köy topluluklar›n›n ilk yaflam flartlar›n› ortaya ç›karmak amac›yla ‹stanbul ve Chicago Üniversiteleri Güneydo€u Anadolu Tarihöncesi Araflt›rmalar› Karma Projesi çerçevesi içinde, Diyarbak›r, fianl›urfa ve Siirt il s›n›rlar› dahilinde 1963 y›l›nda gerçeklefltirilen yüzey araflt›rmas›nda R 55 - 1 kod numaras› ile dünyaya tan›t›lan Çayönü'ndeki kaz› çal›flmalar› 1964 y›l›nda bafllam›flt›r. Höyükte, Türkiye'deki di€er tarihöncesi yerleflme yerlerindeki kaz› sürelerine göre oldukça uzun bir süre, 16 kaz› mevsimi çal›fl›lm›flt›r. Güneydo€u'daki siyasi olaylar yüzünden, Türkiye prehistoryas› için çok önemli olan bu yerdeki kaz›ya 1992 y›l›nda ara verilmek zorunda kal›nm›flt›r. Höyü€ün 4.654 metrekaresi kaz›lm›flt›r. Kaz› baflkanl›€› uzun y›llar R.J. Braidwood ve H. Çambel taraf›ndan yürütülmüfl, 1986'dan itibaren bu görevi M. Özdo€an üstlenmifltir. Gene son y›llarda birçok bilim dallar›ndan yerli ve yabanc› uzmanlar›n projeye kat›l›mlar› sa€lanm›flt›r. Proje, 1978-88 y›llar› aras›nda Almanya-Karslruhe Mimarl›k Enstitüsü ve 1989-91 senelerinde ‹talya-Roma Üniversitesi'nin katk›lar›yla ortaklafla sürdürülmüfltür.
3. Çayönü Kaz›s›
3.1 Çayönü Kaz›s›'n›n Konumu
Kuzey-güney istikametinde 160, do€u-bat› istikametinde 350 m boyutlar›nda olan genifl ve yayvan höyü€ün kültür dolgusunun kal›nl›€› 4.5m'yi aflmaktad›r. Tepenin çevresinde özellikle kuzey k›sm›nda yap›lan kaz› ve sondajlarla yerleflmenin s›n›r›n›n yukar›da verilen ölçülerden daha da büyük boyutta oldu€u tespit edilmifltir. Höyü€ün güneyinden ve uzak bat›s›ndan, höyü€ün yan›ndan geçip Ergani Ovas›'n› sulad›ktan sonra Dicle Nehri'ne kavuflan Bo€azçay akmaktad›r. Do€usunda ise yazlar› kuruyan, k›fl›n Bo€azçay'a ba€lanan Bestakot Deresi bulunmaktad›r. Yayvan olan tepenin güney ve güneydo€usu di€er yönlerine nazaran daha diktir. 1990-91 y›llar›nda höyü€ün çevresinde ve Ergani Ovas›'nda yap›lan jeomorfolojik araflt›rmalar sonucunda Pleistosen dönemin sonunda, Holosen dönemin bafllang›c›nda höyü€ün yak›n çevresinin günümüze göre daha baflka görünümde oldu€u anlafl›lm›flt›r. Olas›l›kla Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€'›n sonunda kuzeyden gelen büyük bir selin höyü€ün ortas›n› yard›€› iddia edilmektedir. Kuzeyden gelen bu dereye ait menderes k›vr›m›n›n höyü€ün kuzey çevresini doland›€› ve tepenin kuzeyinde bir teras oluflturdu€u görülmektedir. Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ yerleflmesinin bu k›s›mdaki yamaca teraslama yaparak oturdu€u saptanm›flt›r. Kaz›da sar› renkli ana topra€a kadar inilmifltir. Olas›l›kla ilk yerlefliciler burada bu sar› renkli sert ana topraktan oluflan do€al bir teras bulmufllard›r.
3.2 Çayönü Kaz›s›'nda Tabakalanma
Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€'dan Ortaça€'a kadar hemen hemen sürekli yerleflim gören ve olas›l›kla orijinal konisinin günümüzden daha yüksek oldu€u tahmin edilen höyükte, Çanak Çömleksiz ve Çanak Çömlekli Neolitik Ça€, Kalkolitik Ça€, ‹lk Tunç Ça€›, MÖ 2. bin y›l ve Demir Ça€›, Ortaça€ kültürlerinin var oldu€u, yüzeyde ele geçen çanak çömlek parçalar›, maden, cüruf, yontma tafl endüstrisi ve 14C örneklerine dayan›larak ileri sürülmektedir. Günümüzde özellikle höyü€ün üstünde ilk kazmayla birlikte Neolitik Ça€ tabakalar›na girilmekte ve daha yeni ça€lara ait var olan tabakalar›n ise sel, erozyon ve di€er nedenlerle yok oldu€u kabul edilmektedir. Olas›l›kla Çanak Çömlekli Neolitik Ça€'dan sonra yukar›da say›lan ça€lara ait yerleflimler ancak mevsimlik, geçici konaklama yerleflmeleridir. ‹lk Tunç Ça€› II ve III'te mezarl›k alan› olarak kullan›lm›flt›r. Höyü€ün Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ tabakalar›n›n son y›llarda kaz›lmas›na dek bütün a€›rl›k Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ tabakalar›na verilmifltir. Buradaki yap› evreleri yap› özelliklerine göre isimlendirilmifltir. Uzun süren kaz› çal›flmalar› sonucunda mimari a€›rl›kl› bulgulara göre, yerleflme yerinin ilk iskan ediliflinden bafll›yarak flu flekilde bir tabakalanma tablosu ortaya ç›km›flt›r :
a) Evre I: Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€
1- Yuvarlak planl› çukur yap›lar evresi (PPNA)
2- Izgara planl› yap›lar evresi (PPNA/B)
3- Kanall› yap›lar evresi (PPNB)
4- Tafl döflemeli yap›lar evresi (PPNB)
5- Hücre planl› yap›lar evresi (PPNB)
6- Geçifl evresi (PPNC)
7- Genifl odal› yap›lar evresi (PPNC)
b) Evre II: Çanak Çömlekli Neolitik Kalkolitik Ça€ ‹lk Tunç Ça€›
c) Evre III: ‹lk Tunç Ça€› II-III MÖ 2. bin Demir Ça€› Ortaça€
3.3 Çayönü Kaz›s› Buluntular›
3.3.1 Mimari Buluntular
3.3.1.1 Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ Mimarisi
3.3.1.1.1 Yuvarlak Planl› Çukur Yap›lar Evresi
Höyü€ün do€u kesiminde ana toprak üzerinde, kendi içinde mimari bir geliflim gösteren 4 alt yap› evreli, ilk evrede yuvarlak veya oval planl›, s›val› çukur tabanl›, 10-12 cm kal›nl›€›nda a€aç kafesli ve bu kafesin üzeri kal›n çamur tabakas› ile kapl›, dal-örgü kulübelerin birbirine yak›n konumda infla edildikleri ortaya ç›km›flt›r. Bu yap›lar›n önce yaflam düzleminden 30-35 cm derine inen çukurlar› aç›ld›€›, daha sonra a€açlardan ortalama 10-12 cm kal›nl›€›nda kal›n dallar›n belirli aral›klarla bu çukurun çevresine, zemine gömülerek a€açdan bir iskelet oluflturuldu€u, kal›n a€aç dallar›n›n aralar› daha ince dallarla sepet gibi s›k›ca örüldükten sonra so€u€un, kar›n, ya€murun içeri ifllememesi için üzerlerinin kal›n çamur s›va ile iyice s›vand›€›, üst k›sma da olas›l›kla saz gibi bitkiler at›larak kulübenin ya€mur geçirimsiz hale getirildi€i anlafl›lm›flt›r. Gene bu yap›lar›n zaman dilimi içinde mimari bir geliflim gösterdi€i, alt k›s›mlar›n›n tafl ile örülerek daha sa€lam ve daha dayan›kl› kulübe haline getirildi€i, kal›nt›lar›n›n varl›€›yla saptanm›flt›r. Bu ilk evrede halk yap›lar› d›fl›nda tap›nak gibi özel yap›lar, kaz›lan alanda bulunmam›flt›r. Kulübeler aras›ndaki tafl döfleli alanlar›n ifllik yerleri olarak kullan›ld›klar› ileri sürülebilir.
3.3.1.1.2 Izgara Planl› Yap›lar Evresi
Bu yap›lar, üçü hariç, yaklafl›k olarak kuzey-güney istikametinde yerlefltirilmifl dikdörtgen planl›, 10-11 m uzunlu€unda ortalama 3.5 m geniflli€inde olan yap›lard›r. Üç bölümlüdürler. Kuzeyde yer alan ve en büyük olan bölüm, aralar›nda genifl kanallar›yla birbirine paralel bir flekilde düzenli yerlefltirilmifl tafl dizileri ile yerleflme zemininden yükseltilmifl bir platform üzerindedir. Diziler yukar›dan bak›ld›€›nda yap› plan›na ›zgara görünümü verdi€i için bu yap›lar›n oldu€u evreye "Izgara Planl› Yap›lar Evresi" ad› verilmifltir. Tafl dizilerin tümünün üstü, kanallar›n da üstünü kapatacak flekilde a€aç dallar›, kam›fl ve sazlarla kapland›ktan sonra muntazam kil tabanla örtülmüfltür. Kil taban tüm yap›larda yoktur. Bu taban›n yaln›z daha özel yap›larda kullan›ld›€›, di€er yap›larda ise dal saz örtünün üzerine has›r at›larak daha kaba bir zemin elde edildi€i ileri sürülmektedir. . Bu platformun kenarlar›na tafl›y›c› görevi olmayan, yaln›z taban›n d›flar› taflmas›n› önleyen ince ve alçak bir tafl s›ras›n›n yap›ld›€› gözlenmektedir. Bu k›sm›n üstünün ilk yap› evresinde oldu€u gibi a€aç bir kafes ile tamamland›€› anlafl›lmaktad›r. Platformun 80 cm d›fl›na kadar taflan a€aç kafes, ince dallarla sepet gibi örüldükten sonra üstü saz ve deri gibi hafif bir malzeme ile su geçirmeyecek duruma getirilmifltir. Bu k›sm›n güneyinde yap›n›n ortas›nda yer alan mekan ise avludur. Avluda oca€›n yer almas›, yemek haz›rlama ifllemlerinin burada yap›ld›€› izlenimini uyand›rmaktad›r. En güneyde yer alan üçüncü bölümde farkl› say›larda, hücre fleklindeki mekanlar›n ne ifle yarad›€› anlafl›lamamaktad›r, olas›l›kla ifllik vazifesi görmüfllerdir. Izgara planl› yap›lar›n da kendi içinde bir geliflim gösterdi€i, ›zgaralar›n zamanla menderes fleklinde yap›ld›€›, aralardaki kanallar›n darlaflt›€› ve kenar ç›k›fllar›n›n tamamen kapat›ld›€› gözlenmektedir. Avlularda da ayn› flekilde zaman içinde bir de€iflikli€in oldu€u, üst ara evrede say›lar›n›n baz› yap›larda ikiye ç›kar›ld›€› tespit edilmifltir. Yap›lara giriflin güneyden oldu€u tahmin edilmektedir. Izgara planl› yap›lar›n aras›nda avlular ve ifllik yerlerinin olmay›fl›, burada oturanlar›n tüm yaflam faaliyetlerini yap›lar›n içinde gerçeklefltirdikleri fleklinde yorumlanmaktad›r . Bu evrenin son ara evresine kadar, özel bir yap›n›n varl›€› kaz›lan alan içinde bulunmam›flt›r. Son ara evrede ise "Saltafl› Döflemeli Yap›"n›n ana topra€›n içine aç›larak güney yamaca oturtuldu€u ileri sürülmektedir.
3.3.1.1.3 Kanall› Yap›lar Evresi
Alttaki evrede görülen dikdörtgen planl› yap›lara d›fl görünüflü ile çok benzeyen, tafl›y›c› duvarlar›, ker*** kullan›m›, özel yap›s› ve ölü gömme gelene€indeki de€iflmeler gibi önemli farkl›laflmalardan dolay› ayr› bir kültür gibi alg›lanan bu yap› evresinde, köyün yaflam seviyesinden kanall› tafl düzlemlerle yükseltilmifl yap›larla karfl›lafl›lm›flt›r. Bu platformlar 20 cm geniflli€inde çok dar kanallarla ayr›lm›fl, küçük ocak tafllar›n›n muntazam bir flekilde üst üste dizilmesi ile yap›lm›fl duvarlardan oluflur. Platform yaklafl›k olarak 3 x 5.5 m boyutlar›ndad›r. Aralardaki kanallar›n üstleri yass› tafl levhalarla kapat›ld›ktan sonra tüm platformun üstü, küçük moloz tafllarla düzgün bir yüzey haline getirilmifltir. Platformun en üstüne, küçük ocak tafllar›n›n çamur harç ile birbirine tutturulmas› ile oluflturulmufl 50 cm kal›nl›€›nda gerçek tafl›y›c› duvarlar yap›lm›flt›r. Üstü, ker*** topaklardan oluflan duvar ile yükseltilmifltir. Dam yap›s›n›n nas›l oldu€u bilinmemekle beraber, düz dam tipinde oldu€u baz› bulgulara dayan›larak ileri sürülmektedir. "Saltafl› Döflemeli Yap›"n›n, bu evrenin bafl›nda kült binas› vazifesi gördü€ü san›l›r. 11 x 7.5 m boyutlar›nda olan bu yap›, dikdörtgen planl›d›r. Oldukça kal›n olan kuzey duvar› ayn› zamanda set duvar› vazifesi görmesi için, iç taraftan iki payanda ile desteklenmifltir. Yap›n›n taban›, üstü düzeltilmifl levha tafllarla kaplanm›flt›r. Yap›n›n Bo€azçay'a bakan tafl duvar› ise yamaç erozyonunden dolay› tamamen tahrip olmufltur. Bu mekan›n ortas›nda, karfl›l›kl› konmufl iki adet dikili tafl bulunmaktad›r. Olas›l›kla tanr› heykeli görevini gören bu kalker tafllar, payandalar›n tam karfl›s›nda yer al›r. Üçüncü bir dikili tafl ise yap›n›n kuzeydo€u köflesine, do€u duvar›na paralel olarak dikilmifltir. Kanall› yap›lar evresinin olas›l›kla bir baflka özel yap›s›, daha sonraki evrede görülen dörtgen planl› Kafatasl› yap›n›n oldu€u yerde yer alan belki de ilk kafatasl› yap› ifllevini gören yap›d›r. Bu yap›n›n kal›nt›lar›n›n söbe biçimli oldu€u ve tepenin güneydo€u yamac›n› keserek oturtuldu€u izlenmifltir. Taban›nda insan kemikleri bulunan bu yap› büyük bir yang›n geçirmifltir
3.3.1.1.4 Tafl Döflemeli Yap›lar Evresi
Söbe planl› kafatasl› özel yap›, bu tabakada plan de€ifltirerek dörtgen biçime dönüfltürülmüfltür. Ev olarak ifllev gören yap›lar›n ise gene dörtgen biçimli ve birbirlerine geçiflli bir kaç odadan ibaret, tabanlar› tafl döflemeli, içten küçük payandal›, tek katl› düz daml› olduklar› anlafl›lm›flt›r. Kanall› yap›lar evresinden en önemli fark›, döflemenin duvar yap›m›ndan sonra döflenmifl olmas›d›r. Evre'nin özel yap›s› küçük sekili BK yap›s›d›r. ‹çinde ifllevini aç›klayabilecek küçük buluntu elde edilememifl.
3.3.1.1.5 Hücre Planl› Yap›lar Evresi
Bu evrede yap› teknolojisinde önemli bir ad›m›n at›ld›€›, iki katl› yap›lar›n varl›€›ndan anlafl›lmaktad›r. Alttaki bodrum yap›s› sekizli küçük hücrelerden oluflmaktad›r. Tafl su basmanl› yap›lan ve çok kez toprak tabanla kapl› olan bu bodrum, depo görevi d›fl›nda aile fertlerinin gömülme yeri olarak da vazife görmüfltür. Hücrelere giriflin üstten, ikinci kat›n taban›ndan, tahta merdivenlerle oldu€u san›l›r.‹lk defa gerçek ker*** tu€lalar bu yap›larda kullan›lm›flt›r. Esas yaflam›n alttaki hücrelere nazaran daha büyük mekanlar› olan üst katta oldu€u, bu kata evin do€u d›fl duvar› yan›ndaki tafl merdivenlerle ç›k›ld›€› saptanm›flt›r. Ev aralar›nda zaman zaman kald›r›mlar yap›lm›flt›r. Evrenin özel yap›s› Terrazzo yap›s›d›r. Dörtgen planl›, içinde payeleri olan yap›, özellikleri ile yaln›zca kendi ça€› için de€il, günümüz için bile flafl›rt›c›d›r. Çok büyük emek verilerek yap›lan yap›n›n söndürülmüfl kireç ile birlefltirilmifl k›rm›z› renkli k›r›k tafl ve kumdan oluflmufl taban› özenle düzletilmifl ve parlat›lm›flt›r. Bu tabanda bir baflka ilginç olay, beyaz renkli tafltan, ayn› teknikle yap›lan, kuzey güney do€rultusunda payelerin hizas›ndaki çizgilerdir. Kuzeydo€u köflesindeki yar›may biçimli kutsal ocak, biraz ilerisinde üzerinde insan yüzü kabartmas› olan s›€ bir tekne, bu yap›n›n kesinlikle tap›nak olarak kullan›ld›€›n› göstermektedir. Ayr›ca tanr› heykeli oldu€u san›lan dikili tafllar› ile özenle haz›rlanm›fl köy meydan›, toplumda dinsel ögelerin a€›r bast›€› bir zaman dilimini belirlemektedir. Meydan, çok temiz taban topra€›, muntazam ve ölçekli, terrazzo tabanl› yap›n›n aks›nda yerlefltirilmifl dikili tafllar›, tabandaki büyük oluklu biley tafl› ile tam bir tören meydan›d›r. Meydan›n birinci kullan›m evresinin sonunda, dikili tafllar devrilerek üstleri örtülmüfl ve meydan kutsal ifllevini yitirmifltir.
3.3.1.1.6 Geçifl Evresi
Bu evreye ait çok az yap› kal›nt›s› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Hücre planl› yap›lar›n yozlaflt›€› gözlemlenmifltir, genifl planl› yap›lara do€ru bir e€ilim izlenmektedir
3.3.1.1.7 Genifl Odal› Yap›lar Evresi
Bu evre, tek ve büyük odal› yap›larla simgeleflmektedir. Yap› tekni€inde bir farkl›laflman›n olmad›€›, ancak daha özensiz bir yap›m tekni€i ile karfl›lafl›ld›€› bildirilmektedir. Çayönü'nün bu evresinde ilk defa temel çukuru aç›ld›€› izlenmektedir. Yerleflmenin bu evrede daha çok meydan›n kuzeyine kayd›€› yorumlanmakt›r. Meydan›n, törensel ifllevinin kalmad›€›, sadece bir aç›k alan olarak vazife gördü€ünü söylemek olas›d›r.
3.3.1.2 Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ Mimarisi
1989 y›l›ndan itibaren bafllayan kaz›, höyü€ün kuzey kesimindeki Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ yerleflmesine yöneltilmifltir. Genifl aç›lan ikinci tabakada, do€u ve bat›s›, altta tafl, üstte ker***ten yap›lm›fl kal›n duvarlarla çevrili, çok odal›, aralarda avlular›n oldu€u bir kompleks bulunmufltur .Avlu tabanlar› bazen tafl ile döflelidi
3.3.2 Çanak Çömlek
Çayönü'nün bu geç tabakalar›nda Koyu Yüzlü Açk›l› maldan parçalar bulunmufltur. Üst tabakalarda ele geçenlerin baz›lar›nda yumrucuk dizilerinden oluflan bezeme vard›r. Alt tabaka olan 3.tabakada ise, Hassuna çizi bezemeli mallar› ile benzerlikler gösteren parçalar bulunmaktad›r .Burada Koyu Yüzlü mal say›s›nda azalma tespit edilmekte, daha aç›k renkli, açk›l›, k›rm›z› astarl› ve çok az aç›k renk astar üzerine k›rm›z› geometrik boya bezemeli parçalar ortaya ç›kmaktad›r. En alttaki 5. tabakada ise üsttekilere oranla daha kaba, kal›n cidarl› çanak çömlekler görülmeye bafllamaktad›r . Tüm bu buluntu düzeni Güneydo€u Anadolu arkeolojisi için yeni bir olayd›r. Boya bezemeli parçalar Mersin Yumuktepe'nin XXII-XIV. tabakalar›ndaki boya bezemeli parçalarla benzerlik gösterir . Çanak çömlekli tabakalar flimdilik Halaf Öncesine tarihlemektedir
3.3.3. Kil
1- Yuvarlak planl› çukur yap›lar evresi (PPNA)
2- Izgara planl› yap›lar evresi (PPNA/B)
3- Kanall› yap›lar evresi (PPNB)
4- Tafl döflemeli yap›lar evresi (PPNB)
5- Hücre planl› yap›lar evresi (PPNB)
6- Geçifl evresi (PPNC)
7- Genifl odal› yap›lar evresi (PPNC)
b) Evre II: Çanak Çömlekli Neolitik Kalkolitik Ça€ ‹lk Tunç Ça€›
c) Evre III: ‹lk Tunç Ça€› II-III MÖ 2. bin Demir Ça€› Ortaça€
3.3 Çayönü Kaz›s› Buluntular› (koyu)
3.3.1 Mimari Buluntular
3.3.1.1 Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ Mimarisi
3.3.1.1.1 Yuvarlak Planl› Çukur Yap›lar Evresi
Höyü€ün do€u kesiminde ana toprak üzerinde, kendi içinde mimari bir geliflim gösteren 4 alt yap› evreli, ilk evrede yuvarlak veya oval planl›, s›val› çukur tabanl›, 10-12 cm kal›nl›€›nda a€aç kafesli ve bu kafesin üzeri kal›n çamur tabakas› ile kapl›, dal-örgü kulübelerin birbirine yak›n konumda infla edildikleri ortaya ç›km›flt›r. Bu yap›lar›n önce yaflam düzleminden 30-35 cm derine inen çukurlar› aç›ld›€›, daha sonra a€açlardan ortalama 10-12 cm kal›nl›€›nda kal›n dallar›n belirli aral›klarla bu çukurun çevresine, zemine gömülerek a€açdan bir iskelet oluflturuldu€u, kal›n a€aç dallar›n›n aralar› daha ince dallarla sepet gibi s›k›ca örüldükten sonra so€u€un, kar›n, ya€murun içeri ifllememesi için üzerlerinin kal›n çamur s›va ile iyice s›vand›€›, üst k›sma da olas›l›kla saz gibi bitkiler at›larak kulübenin ya€mur geçirimsiz hale getirildi€i anlafl›lm›flt›r. Gene bu yap›lar›n zaman dilimi içinde mimari bir geliflim gösterdi€i, alt k›s›mlar›n›n tafl ile örülerek daha sa€lam ve daha dayan›kl› kulübe haline getirildi€i, kal›nt›lar›n›n varl›€›yla saptanm›flt›r. Bu ilk evrede halk yap›lar› d›fl›nda tap›nak gibi özel yap›lar, kaz›lan alanda bulunmam›flt›r. Kulübeler aras›ndaki tafl döfleli alanlar›n ifllik yerleri olarak kullan›ld›klar› ileri sürülebilir.
3.3.1.1.2 Izgara Planl› Yap›lar Evresi
Bu yap›lar, üçü hariç, yaklafl›k olarak kuzey-güney istikametinde yerlefltirilmifl dikdörtgen planl›, 10-11 m uzunlu€unda ortalama 3.5 m geniflli€inde olan yap›lard›r. Üç bölümlüdürler. Kuzeyde yer alan ve en büyük olan bölüm, aralar›nda genifl kanallar›yla birbirine paralel bir flekilde düzenli yerlefltirilmifl tafl dizileri ile yerleflme zemininden yükseltilmifl bir platform üzerindedir. Diziler yukar›dan bak›ld›€›nda yap› plan›na ›zgara görünümü verdi€i için bu yap›lar›n oldu€u evreye "Izgara Planl› Yap›lar Evresi" ad› verilmifltir. Tafl dizilerin tümünün üstü, kanallar›n da üstünü kapatacak flekilde a€aç dallar›, kam›fl ve sazlarla kapland›ktan sonra muntazam kil tabanla örtülmüfltür. Kil taban tüm yap›larda yoktur. Bu taban›n yaln›z daha özel yap›larda kullan›ld›€›, di€er yap›larda ise dal saz örtünün üzerine has›r at›larak daha kaba bir zemin elde edildi€i ileri sürülmektedir. . Bu platformun kenarlar›na tafl›y›c› görevi olmayan, yaln›z taban›n d›flar› taflmas›n› önleyen ince ve alçak bir tafl s›ras›n›n yap›ld›€› gözlenmektedir. Bu k›sm›n üstünün ilk yap› evresinde oldu€u gibi a€aç bir kafes ile tamamland›€› anlafl›lmaktad›r. Platformun 80 cm d›fl›na kadar taflan a€aç kafes, ince dallarla sepet gibi örüldükten sonra üstü saz ve deri gibi hafif bir malzeme ile su geçirmeyecek duruma getirilmifltir. Bu k›sm›n güneyinde yap›n›n ortas›nda yer alan mekan ise avludur. Avluda oca€›n yer almas›, yemek haz›rlama ifllemlerinin burada yap›ld›€› izlenimini uyand›rmaktad›r. En güneyde yer alan üçüncü bölümde farkl› say›larda, hücre fleklindeki mekanlar›n ne ifle yarad›€› anlafl›lamamaktad›r, olas›l›kla ifllik vazifesi görmüfllerdir. Izgara planl› yap›lar›n da kendi içinde bir geliflim gösterdi€i, ›zgaralar›n zamanla menderes fleklinde yap›ld›€›, aralardaki kanallar›n darlaflt›€› ve kenar ç›k›fllar›n›n tamamen kapat›ld›€› gözlenmektedir. Avlularda da ayn› flekilde zaman içinde bir de€iflikli€in oldu€u, üst ara evrede say›lar›n›n baz› yap›larda ikiye ç›kar›ld›€› tespit edilmifltir. Yap›lara giriflin güneyden oldu€u tahmin edilmektedir. Izgara planl› yap›lar›n aras›nda avlular ve ifllik yerlerinin olmay›fl›, burada oturanlar›n tüm yaflam faaliyetlerini yap›lar›n içinde gerçeklefltirdikleri fleklinde yorumlanmaktad›r . Bu evrenin son ara evresine kadar, özel bir yap›n›n varl›€› kaz›lan alan içinde bulunmam›flt›r. Son ara evrede ise "Saltafl› Döflemeli Yap›"n›n ana topra€›n içine aç›larak güney yamaca oturtuldu€u ileri sürülmektedir.
3.3.1.1.3 Kanall› Yap›lar Evresi
Alttaki evrede görülen dikdörtgen planl› yap›lara d›fl görünüflü ile çok benzeyen, tafl›y›c› duvarlar›, ker*** kullan›m›, özel yap›s› ve ölü gömme gelene€indeki de€iflmeler gibi önemli farkl›laflmalardan dolay› ayr› bir kültür gibi alg›lanan bu yap› evresinde, köyün yaflam seviyesinden kanall› tafl düzlemlerle yükseltilmifl yap›larla karfl›lafl›lm›flt›r. Bu platformlar 20 cm geniflli€inde çok dar kanallarla ayr›lm›fl, küçük ocak tafllar›n›n muntazam bir flekilde üst üste dizilmesi ile yap›lm›fl duvarlardan oluflur. Platform yaklafl›k olarak 3 x 5.5 m boyutlar›ndad›r. Aralardaki kanallar›n üstleri yass› tafl levhalarla kapat›ld›ktan sonra tüm platformun üstü, küçük moloz tafllarla düzgün bir yüzey haline getirilmifltir. Platformun en üstüne, küçük ocak tafllar›n›n çamur harç ile birbirine tutturulmas› ile oluflturulmufl 50 cm kal›nl›€›nda gerçek tafl›y›c› duvarlar yap›lm›flt›r. Üstü, ker*** topaklardan oluflan duvar ile yükseltilmifltir. Dam yap›s›n›n nas›l oldu€u bilinmemekle beraber, düz dam tipinde oldu€u baz› bulgulara dayan›larak ileri sürülmektedir. "Saltafl› Döflemeli Yap›"n›n, bu evrenin bafl›nda kült binas› vazifesi gördü€ü san›l›r. 11 x 7.5 m boyutlar›nda olan bu yap›, dikdörtgen planl›d›r. Oldukça kal›n olan kuzey duvar› ayn› zamanda set duvar› vazifesi görmesi için, iç taraftan iki payanda ile desteklenmifltir. Yap›n›n taban›, üstü düzeltilmifl levha tafllarla kaplanm›flt›r. Yap›n›n Bo€azçay'a bakan tafl duvar› ise yamaç erozyonunden dolay› tamamen tahrip olmufltur. Bu mekan›n ortas›nda, karfl›l›kl› konmufl iki adet dikili tafl bulunmaktad›r. Olas›l›kla tanr› heykeli görevini gören bu kalker tafllar, payandalar›n tam karfl›s›nda yer al›r. Üçüncü bir dikili tafl ise yap›n›n kuzeydo€u köflesine, do€u duvar›na paralel olarak dikilmifltir. Kanall› yap›lar evresinin olas›l›kla bir baflka özel yap›s›, daha sonraki evrede görülen dörtgen planl› Kafatasl› yap›n›n oldu€u yerde yer alan belki de ilk kafatasl› yap› ifllevini gören yap›d›r. Bu yap›n›n kal›nt›lar›n›n söbe biçimli oldu€u ve tepenin güneydo€u yamac›n› keserek oturtuldu€u izlenmifltir. Taban›nda insan kemikleri bulunan bu yap› büyük bir yang›n geçirmifltir
3.3.1.1.4 Tafl Döflemeli Yap›lar Evresi
Söbe planl› kafatasl› özel yap›, bu tabakada plan de€ifltirerek dörtgen biçime dönüfltürülmüfltür. Ev olarak ifllev gören yap›lar›n ise gene dörtgen biçimli ve birbirlerine geçiflli bir kaç odadan ibaret, tabanlar› tafl döflemeli, içten küçük payandal›, tek katl› düz daml› olduklar› anlafl›lm›flt›r. Kanall› yap›lar evresinden en önemli fark›, döflemenin duvar yap›m›ndan sonra döflenmifl olmas›d›r. Evre'nin özel yap›s› küçük sekili BK yap›s›d›r. ‹çinde ifllevini aç›klayabilecek küçük buluntu elde edilememifltir.
3.3.1.1.5 Hücre Planl› Yap›lar Evresi
Bu evrede yap› teknolojisinde önemli bir ad›m›n at›ld›€›, iki katl› yap›lar›n varl›€›ndan anlafl›lmaktad›r. Alttaki bodrum yap›s› sekizli küçük hücrelerden oluflmaktad›r. Tafl su basmanl› yap›lan ve çok kez toprak tabanla kapl› olan bu bodrum, depo görevi d›fl›nda aile fertlerinin gömülme yeri olarak da vazife görmüfltür. Hücrelere giriflin üstten, ikinci kat›n taban›ndan, tahta merdivenlerle oldu€u san›l›r.‹lk defa gerçek ker*** tu€lalar bu yap›larda kullan›lm›flt›r. Esas yaflam›n alttaki hücrelere nazaran daha büyük mekanlar› olan üst katta oldu€u, bu kata evin do€u d›fl duvar› yan›ndaki tafl merdivenlerle ç›k›ld›€› saptanm›flt›r. Ev aralar›nda zaman zaman kald›r›mlar yap›lm›flt›r. Evrenin özel yap›s› Terrazzo yap›s›d›r. Dörtgen planl›, içinde payeleri olan yap›, özellikleri ile yaln›zca kendi ça€› için de€il, günümüz için bile flafl›rt›c›d›r. Çok büyük emek verilerek yap›lan yap›n›n söndürülmüfl kireç ile birlefltirilmifl k›rm›z› renkli k›r›k tafl ve kumdan oluflmufl taban› özenle düzletilmifl ve parlat›lm›flt›r. Bu tabanda bir baflka ilginç olay, beyaz renkli tafltan, ayn› teknikle yap›lan, kuzey güney do€rultusunda payelerin hizas›ndaki çizgilerdir. Kuzeydo€u köflesindeki yar›may biçimli kutsal ocak, biraz ilerisinde üzerinde insan yüzü kabartmas› olan s›€ bir tekne, bu yap›n›n kesinlikle tap›nak olarak kullan›ld›€›n› göstermektedir. Ayr›ca tanr› heykeli oldu€u san›lan dikili tafllar› ile özenle haz›rlanm›fl köy meydan›, toplumda dinsel ögelerin a€›r bast›€› bir zaman dilimini belirlemektedir. Meydan, çok temiz taban topra€›, muntazam ve ölçekli, terrazzo tabanl› yap›n›n aks›nda yerlefltirilmifl dikili tafllar›, tabandaki büyük oluklu biley tafl› ile tam bir tören meydan›d›r. Meydan›n birinci kullan›m evresinin sonunda, dikili tafllar devrilerek üstleri örtülmüfl ve meydan kutsal ifllevini yitirmifltir.
3.3.1.1.6 Geçifl Evresi
Bu evreye ait çok az yap› kal›nt›s› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Hücre planl› yap›lar›n yozlaflt›€› gözlemlenmifltir, genifl planl› yap›lara do€ru bir e€ilim izlenmektedir
3.3.1.1.7 Genifl Odal› Yap›lar Evresi
Bu evre, tek ve büyük odal› yap›larla simgeleflmektedir. Yap› tekni€inde bir farkl›laflman›n olmad›€›, ancak daha özensiz bir yap›m tekni€i ile karfl›lafl›ld›€› bildirilmektedir. Çayönü'nün bu evresinde ilk defa temel çukuru aç›ld›€› izlenmektedir. Yerleflmenin bu evrede daha çok meydan›n kuzeyine kayd›€› yorumlanmakt›r. Meydan›n, törensel ifllevinin kalmad›€›, sadece bir aç›k alan olarak vazife gördü€ünü söylemek olas›d›r.
3.3.1.2 Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ Mimarisi
1989 y›l›ndan itibaren bafllayan kaz›, höyü€ün kuzey kesimindeki Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ yerleflmesine yöneltilmifltir. Genifl aç›lan ikinci tabakada, do€u ve bat›s›, altta tafl, üstte ker***ten yap›lm›fl kal›n duvarlarla çevrili, çok odal›, aralarda avlular›n oldu€u bir kompleks bulunmufltur .Avlu tabanlar› bazen tafl ile döflelidi
3.3.2 Çanak Çömlek
Çayönü'nün bu geç tabakalar›nda Koyu Yüzlü Açk›l› maldan parçalar bulunmufltur. Üst tabakalarda ele geçenlerin baz›lar›nda yumrucuk dizilerinden oluflan bezeme vard›r. Alt tabaka olan 3.tabakada ise, Hassuna çizi bezemeli mallar› ile benzerlikler gösteren parçalar bulunmaktad›r .Burada Koyu Yüzlü mal say›s›nda azalma tespit edilmekte, daha aç›k renkli, açk›l›, k›rm›z› astarl› ve çok az aç›k renk astar üzerine k›rm›z› geometrik boya bezemeli parçalar ortaya ç›kmaktad›r. En alttaki 5. tabakada ise üsttekilere oranla daha kaba, kal›n cidarl› çanak çömlekler görülmeye bafllamaktad›r . Tüm bu buluntu düzeni Güneydo€u Anadolu arkeolojisi için yeni bir olayd›r. Boya bezemeli parçalar Mersin Yumuktepe'nin XXII-XIV. tabakalar›ndaki boya bezemeli parçalarla benzerlik gösterir . Çanak çömlekli tabakalar flimdilik Halaf Öncesine tarihlemektedir
3.3.3. Kil
3.3.1.1 Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ Mimarisi
3.3.1.1.1 Yuvarlak Planl› Çukur Yap›lar Evresi
Höyü€ün do€ u kesiminde ana toprak üzerinde, kendi içinde mimari bir geliflim gösteren 4 alt yap› evreli, ilk evrede yuvarlak veya oval planl›, s›val› çukur tabanl›, 10-12 cm kal›nl›€›nda a€aç kafesli ve bu kafesin üzeri kal›n çamur tabakas› ile kapl›, dal-örgü kulübelerin birbirine yak›n konumda infla edildikleri ortaya ç›km›flt›r. Bu yap›lar›n önce yaflam düzleminden 30-35 cm derine inen çukurlar› aç›ld›€›, daha sonra a€açlardan ortalama 10-12 cm kal›nl›€›nda kal›n dallar›n belirli aral›klarla bu çukurun çevresine, zemine gömülerek a€açdan bir iskelet oluflturuldu€u, kal›n a€aç dallar›n›n aralar› daha ince dallarla sepet gibi s›k›ca örüldükten sonra so€u€un, kar›n, ya€murun içeri ifllememesi için üzerlerinin kal›n çamur s›va ile iyice s›vand›€›, üst k›sma da olas›l›kla saz gibi bitkiler at›larak kulübenin ya€mur geçirimsiz hale getirildi€i anlafl›lm›flt›r. Gene bu yap›lar›n zaman dilimi içinde mimari bir geliflim gösterdi€i, alt k›s›mlar›n›n tafl ile örülerek daha sa€lam ve daha dayan›kl› kulübe haline getirildi€i, kal›nt›lar›n›n varl›€›yla saptanm›flt›r. Bu ilk evrede halk yap›lar› d›fl›nda tap›nak gibi özel yap›lar, kaz›lan alanda bulunmam›flt›r. Kulübeler aras›ndaki tafl döfleli alanlar›n ifllik yerleri olarak kullan›ld›klar› ileri sürülebilir.
3.3.1.1.2 Izgara Planl› Yap›lar Evresi
Bu yap›lar, üçü hariç, yaklafl›k olarak kuzey-güney istikametinde yerlefltirilmifl dikdörtgen planl›, 10-11 m uzunlu€unda ortalama 3.5 m geniflli€inde olan yap›lard›r. Üç bölümlüdürler. Kuzeyde yer alan ve en büyük olan bölüm, aralar›nda genifl kanallar›yla birbirine paralel bir flekilde düzenli yerlefltirilmifl tafl dizileri ile yerleflme zemininden yükseltilmifl bir platform üzerindedir. Diziler yukar›dan bak›ld›€›nda yap› plan›na ›zgara görünümü verdi€i için bu yap›lar›n oldu€u evreye "Izgara Planl› Yap›lar Evresi" ad› verilmifltir. Tafl dizilerin tümünün üstü, kanallar›n da üstünü kapatacak flekilde a€aç dallar›, kam›fl ve sazlarla kapland›ktan sonra muntazam kil tabanla örtülmüfltür. Kil taban tüm yap›larda yoktur. Bu taban›n yaln›z daha özel yap›larda kullan›ld›€›, di€er yap›larda ise dal saz örtünün üzerine has›r at›larak daha kaba bir zemin elde edildi€i ileri sürülmektedir. . Bu platformun kenarlar›na tafl›y›c› görevi olmayan, yaln›z taban›n d›flar› taflmas›n› önleyen ince ve alçak bir tafl s›ras›n›n yap›ld›€› gözlenmektedir. Bu k›sm›n üstünün ilk yap› evresinde oldu€u gibi a€aç bir kafes ile tamamland›€› anlafl›lmaktad›r. Platformun 80 cm d›fl›na kadar taflan a€aç kafes, ince dallarla sepet gibi örüldükten sonra üstü saz ve deri gibi hafif bir malzeme ile su geçirmeyecek duruma getirilmifltir. Bu k›sm›n güneyinde yap›n›n ortas›nda yer alan mekan ise avludur. Avluda oca€›n yer almas›, yemek haz›rlama ifllemlerinin burada yap›ld›€› izlenimini uyand›rmaktad›r. En güneyde yer alan üçüncü bölümde farkl› say›larda, hücre fleklindeki mekanlar›n ne ifle yarad›€› anlafl›lamamaktad›r, olas›l›kla ifllik vazifesi görmüfllerdir. Izgara planl› yap›lar›n da kendi içinde bir geliflim gösterdi€i, ›zgaralar›n zamanla menderes fleklinde yap›ld›€›, aralardaki kanallar›n darlaflt›€› ve kenar ç›k›fllar›n›n tamamen kapat›ld›€› gözlenmektedir. Avlularda da ayn› flekilde zaman içinde bir de€iflikli€in oldu€u, üst ara evrede say›lar›n›n baz› yap›larda ikiye ç›kar›ld›€› tespit edilmifltir. Yap›lara giriflin güneyden oldu€u tahmin edilmektedir. Izgara planl› yap›lar›n aras›nda avlular ve ifllik yerlerinin olmay›fl›, burada oturanlar›n tüm yaflam faaliyetlerini yap›lar›n içinde gerçeklefltirdikleri fleklinde yorumlanmaktad›r . Bu evrenin son ara evresine kadar, özel bir yap›n›n varl›€› kaz›lan alan içinde bulunmam›flt›r. Son ara evrede ise "Saltafl› Döflemeli Yap›"n›n ana topra€›n içine aç›larak güney yamaca oturtuldu€u ileri sürülmektedir.
3.3.1.1.3 Kanall› Yap›lar Evresi
Alttaki evrede görülen dikdörtgen planl› yap›lara d›fl görünüflü ile çok benzeyen, tafl›y›c› duvarlar›, ker*** kullan›m›, özel yap›s› ve ölü gömme gelene€indeki de€iflmeler gibi önemli farkl›laflmalardan dolay› ayr› bir kültür gibi alg›lanan bu yap› evresinde, köyün yaflam seviyesinden kanall› tafl düzlemlerle yükseltilmifl yap›larla karfl›lafl›lm›flt›r. Bu platformlar 20 cm geniflli€inde çok dar kanallarla ayr›lm›fl, küçük ocak tafllar›n›n muntazam bir flekilde üst üste dizilmesi ile yap›lm›fl duvarlardan oluflur. Platform yaklafl›k olarak 3 x 5.5 m boyutlar›ndad›r. Aralardaki kanallar›n üstleri yass› tafl levhalarla kapat›ld›ktan sonra tüm platformun üstü, küçük moloz tafllarla düzgün bir yüzey haline getirilmifltir. Platformun en üstüne, küçük ocak tafllar›n›n çamur harç ile birbirine tutturulmas› ile oluflturulmufl 50 cm kal›nl›€›nda gerçek tafl›y›c› duvarlar yap›lm›flt›r. Üstü, ker*** topaklardan oluflan duvar ile yükseltilmifltir. Dam yap›s›n›n nas›l oldu€u bilinmemekle beraber, düz dam tipinde oldu€u baz› bulgulara dayan›larak ileri sürülmektedir. "Saltafl› Döflemeli Yap›"n›n, bu evrenin bafl›nda kült binas› vazifesi gördü€ü san›l›r. 11 x 7.5 m boyutlar›nda olan bu yap›, dikdörtgen planl›d›r. Oldukça kal›n olan kuzey duvar› ayn› zamanda set duvar› vazifesi görmesi için, iç taraftan iki payanda ile desteklenmifltir. Yap›n›n taban›, üstü düzeltilmifl levha tafllarla kaplanm›flt›r. Yap›n›n Bo€azçay'a bakan tafl duvar› ise yamaç erozyonunden dolay› tamamen tahrip olmufltur. Bu mekan›n ortas›nda, karfl›l›kl› konmufl iki adet dikili tafl bulunmaktad›r.
Olas›l›kla tanr› heykeli görevini gören bu kalker tafllar, payandalar›n tam karfl›s›nda yer al›r. Üçüncü bir dikili tafl ise yap›n›n kuzeydo€u köflesine, do€u duvar›na paralel olarak dikilmifltir. Kanall› yap›lar evresinin olas›l›kla bir baflka özel yap›s›, daha sonraki evrede görülen dörtgen planl› Kafatasl› yap›n›n oldu€u yerde yer alan belki de ilk kafatasl› yap› ifllevini gören yap›d›r. Bu yap›n›n kal›nt›lar›n›n söbe biçimli oldu€u ve tepenin güneydo€u yamac›n› keserek oturtuldu€u izlenmifltir. Taban›nda insan kemikleri bulunan bu yap› büyük bir yang›n geçirmifltir
3.3.1.1.4 Tafl Döflemeli Yap›lar Evresi
Söbe planl› kafatasl› özel yap›, bu tabakada plan de€ifltirerek dörtgen biçime dönüfltürülmüfltür. Ev olarak ifllev gören yap›lar›n ise gene dörtgen biçimli ve birbirlerine geçiflli bir kaç odadan ibaret, tabanlar› tafl döflemeli, içten küçük payandal›, tek katl› düz daml› olduklar› anlafl›lm›flt›r. Kanall› yap›lar evresinden en önemli fark›, döflemenin duvar yap›m›ndan sonra döflenmifl olmas›d›r. Evre'nin özel yap›s› küçük sekili BK yap›s›d›r. I‹çinde ifllevini aç›klayabilecek küçük buluntu elde edilememifltir.
3.3.1.1.5 Hücre Planl› Yap›lar Evresi
Bu evrede yap› teknolojisinde önemli bir ad›m›n at›ld›€›, iki katl› yap›lar›n varl›€›ndan anlafl›lmaktad›r. Alttaki bodrum yap›s› sekizli küçük hücrelerden oluflmaktad›r. Tafl su basmanl› yap›lan ve çok kez toprak tabanla kapl› olan bu bodrum, depo görevi d›fl›nda aile fertlerinin gömülme yeri olarak da vazife görmüfltür. Hücrelere giriflin üstten, ikinci kat›n taban›ndan, tahta merdivenlerle oldu€u san›l›r.I‹lk defa gerçek ker*** tu€lalar bu yap›larda kullan›lm›flt›r. Esas yaflam›n alttaki hücrelere nazaran daha büyük mekanlar› olan üst katta oldu€u, bu kata evin do€u d›fl duvar› yan›ndaki tafl merdivenlerle ç›k›ld›€› saptanm›flt›r. Ev aralar›nda zaman zaman kald›r›mlar yap›lm›flt›r. Evrenin özel yap›s› Terrazzo yap›s›d›r. Dörtgen planl›, içinde payeleri olan yap›, özellikleri ile yaln›zca kendi ça€› için de€il, günümüz için bile flafl›rt›c›d›r. Çok büyük emek verilerek yap›lan yap›n›n söndürülmüfl kireç ile birlefltirilmifl k›rm›z› renkli k›r›k tafl ve kumdan oluflmufl taban› özenle düzletilmifl ve parlat›lm›flt›r. Bu tabanda bir baflka ilginç olay, beyaz renkli tafltan, ayn› teknikle yap›lan, kuzey güney do€rultusunda payelerin hizas›ndaki çizgilerdir. Kuzeydo€u köflesindeki yar›may biçimli kutsal ocak, biraz ilerisinde üzerinde insan yüzü kabartmas› olan s›€ bir tekne, bu yap›n›n kesinlikle tap›nak olarak kullan›ld›€›n› göstermektedir. Ayr›ca tanr› heykeli oldu€u san›lan dikili tafllar› ile özenle haz›rlanm›fl köy meydan›, toplumda dinsel ögelerin a€›r bast›€› bir zaman dilimini belirlemektedir. Meydan, çok temiz taban topra€›, muntazam ve ölçekli, terrazzo tabanl› yap›n›n aks›nda yerlefltirilmifl dikili tafllar›, tabandaki büyük oluklu biley tafl› ile tam bir tören meydan›d›r. Meydan›n birinci kullan›m evresinin sonunda, dikili tafllar devrilerek üstleri örtülmüfl ve meydan kutsal ifllevini yitirmifltir.
3.3.1.1.6 Geçifl Evresi
Bu evreye ait çok az yap› kal›nt›s› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Hücre planl› yap›lar›n yozlaflt›€› gözlemlenmifltir, genifl planl› yap›lara do€ru bir e€ilim izlenmektedir
3.3.1.1.7 Genifl Odal› Yap›lar Evresi
Bu evre, tek ve büyük odal› yap›larla simgeleflmektedir. Yap› tekni€inde bir farkl›laflman›n olmad›€›, ancak daha özensiz bir yap›m tekni€i ile karfl›lafl›ld›€› bildirilmektedir. Çayönü'nün bu evresinde ilk defa temel çukuru aç›ld›€› izlenmektedir. Yerleflmenin bu evrede daha çok meydan›n kuzeyine kayd›€› yorumlanmakt›r. Meydan›n, törensel ifllevinin kalmad›€›, sadece bir aç›k alan olarak vazife gördü€ünü söylemek olas›d›r.
3.3.1.2 Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ Mimarisi
1989 y›l›ndan itibaren bafllayan kaz›, höyü€ün kuzey kesimindeki Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ yerleflmesine yöneltilmifltir. Genifl aç›lan ikinci tabakada, do€u ve bat›s›, altta tafl, üstte ker***ten yap›lm›fl kal›n duvarlarla çevrili, çok odal›, aralarda avlular›n oldu€u bir kompleks bulunmufltur. Avlu tabanlar› bazen tafl ile döflelidi
3.3.2 Çanak Çömlek
Çayönü'nün bu geç tabakalar›nda Koyu Yüzlü Açk›l› maldan parçalar bulunmufltur. Üst tabakalarda ele geçenlerin baz›lar›nda yumrucuk dizilerinden oluflan bezeme vard›r. Alt tabaka olan 3.tabakada ise, Hassuna çizi bezemeli mallar› ile benzerlikler gösteren parçalar bulunmaktad›r .Burada Koyu Yüzlü mal say›s›nda azalma tespit edilmekte, daha aç›k renkli, açk›l›, k›rm›z› astarl› ve çok az aç›k renk astar üzerine k›rm›z› geometrik boya bezemeli parçalar ortaya ç›kmaktad›r. En alttaki 5. tabakada ise üsttekilere oranla daha kaba, kal›n cidarl› çanak çömlekler görülmeye bafllamaktad›r. Tüm bu buluntu düzeni Güneydo€u Anadolu arkeolojisi için yeni bir olayd›r. Boya bezemeli parçalar Mersin Yumuktepe'nin XXII-XIV. tabakalar›ndaki boya bezemeli parçalarla benzerlik gösterir. Çanak çömlekli tabakalar flimdilik Halaf Öncesine tarihlemektedir
3.3.3. Kil
Çayönü Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ insanlar›n›n piflirmeden kap yapmay› denediklerine ait örnek olan kil kaplar, bilhassa Hücre Planl› Yap›lar Evresinin üst evresinde ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Bunlar bazen çok az piflirilmifl ya da yanan mekan›n içinde bu yang›ndan etkilenerek piflmifl olan, kaba bitkisel katk›l›, ker*** çamurundan, düz dipli, s›€ kenarl›, yuvarlak veya köfleleri yuvarlat›lm›fl dörtgen biçimli kaplard›r Bunlar›n alç› kaplar gibi ayn› amaçla yap›ld›klar› ve flekillendirenlerin çanak çömlekçilerin atalar› olduklar› iddia edilemez. Malzeme cinsine göre bir ayr›ma gidildi€inde baz› nesnelerin hem kilden hem tafltan örnekleri oldu€u görülmüfltür. Silindirik biçimli ortadan delikli boncuklar, Çayönü insanlar›n›n tafl, maden d›fl›nda en kolay bulunabilen, flekillendirilebilen malzeme olan kili, süs gereçlerinde de kulland›klar›n› göstermektedir. Kilden pullar, bir yere yap›flt›r›lmak için flekillendirilmifl nesneler, misket vazifesi gören kil toplar, oyun tafllar› ele geçmifltir. Kil nesneler içinde 49 adet insan heykelci€i içinde somut, soyut ve karmafl›k biçimli heykelcikler bulunmaktad›r . Dikkati çeken noktalardan biri, bunlar›n ço€unlu€unun yap›lar›n d›fl›nda ele geçmesidir. I‹nsan heykelciklerine nazaran daha az say›da olan hayvan heykelciklerinden ise 51 adet bulunmufltur. Evcil koyun ve keçi heykelci€i olarak tan›mlanabilenler, Hücre Planl› Yap›lar Evresi'nin son alt evresinden, di€er yabani hayvan heykelcikleri ise Kanall› Yap›lar Evresinden itibaren bulunmufltur. Yuvarlak Planl› Çukur Bar›naklar ve Izgara Planl› Yap›lar Evresi'nde figürin ele geçmeyifli de ilginçtir Çayönü'nün en ilginç buluntular›ndan bir baflkas›, kilden yap›lm›fl ev modelleridir. Hücre Planl› Yap›lar Evresi'nde befl adet bulunan bu modellerin ne ifle yarad›klar› konusunda görüfller çeflitlidirHücre planl› evlerin ikinci katlar›n›n ve dam örgüsünün nas›l oldu€u konusunda bilgi vermesi aç›s›ndan önemli olan bu kil kutularda, alçak korkuluklu düz dam, ya€mur olu€u, alttaki hücrelerin havaland›rma pencereleri betimlenmifltir. Çayönü'nün Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ tabakalar›n›n küçük buluntular› henüz tam yay›nlanmam›flsa da, foto€raflardan çanak çömleksiz tabakalarda bulunanlara benzeyen figürinlerin var oldu€u gözlenmektedir.
3.3.4 Yontma Tas
Çayönü'nün Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€'a tarihlenen tüm tabakalar›nda, hem çakmaktafl›n›n hem de obsidienin ham madde olarak kullan›ld›€› belirlenmifl ve bu her iki hammaddenin kullan›m oranlar›n›n evreler içinde belirgin flekilde farkl›l›k gösterdi€i saptanm›flt›r. En alttaki Yuvarlak Planl› Çukur Bar›naklar ve Izgara Planl› Yap›lar Evresi'nde obsidien, çakmaktafl›na göre dörtte bir oran›nda kullan›lm›fl, Hücre Planl› Yap›lar Evresi'nde ise bu oran yar› yar›ya düflmüfl, üstteki evrelerde ise obsidien oran› iki kat artm›flt›r. Obsidien daha çok dilgilerin, çakmaktafl› ise daha çok yongalar›n üretiminde kullan›lm›flt›r. Hammadde kaynaklar›ndan çakmaktafl›, yerleflme yerinin yak›n çevresinde da€l›k araziden dereler vas›tas›yla tafl›nan iyi kalitede çakmaktafl› topanlar›ndan, obsidien ise Bingöl veya Van-Nemrud Da€›'ndan sa€lanm›flt›r. A. Özdo€an, toplam tafl say›s›n›n içinde, % 8'inin çekirdek ve çekirdek parças›, % 45'inin dilgi ve dilgicik % 47'sinin ise yonga oldu€unu bildirmektedir. Çayönü iskanc›lar›n›n oluflturduklar› aletler tipsel özelliklerine göre grupland›r›lm›flt›r. Çakmaktafl› aletler içinde minik deliciler, kaz›y›c›lar, orak-b›çaklar, çeflitli dilgiler, m›zrak ve ok uçlar›, obsidienden ise dahaçok "Çayönü aleti" olarak adland›r›lan, sarp kenar düzeltili dilgiler yap›lm›flt›r. Bu tip aletlerin Çayönü'nün Kanall› Yap›lar Evresinden itibaren üretildi€i, hatta Çanak Çömlekli Neolitik Ça€'da da devam etti€i görülmektedir. Bununla birlikte, Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€'da kesiti yamukken daha sonraki ça€da dörtgen kesitli olmufltur . Olas›l›kla kullan›m ifllevi de€iflmemifltir. Aletin kullan›m› için çeflitli fikirler ortaya at›lm›fl, bunlar›n içinde tafl halkalar›n yap›m›nda kullan›lm›fl olma ihtimali en çok kabul gören olmufltur. Ayr›ca sapl› ön kaz›y›c›lar, deliciler, kemirimli dilgiler de mevcuttur. I‹lginç olan bir baflka özellik, silikal› parçalar›n en alt evreden itibaren yerleflme yerinde bulunmas›d›r. Bu da Çayönü'nde oturanlar›n en alt tabakadan itibaren otlar›, kam›fllar›, yabani tah›llar› vd. biçtiklerini göstermektedir.
3.3.5 Sürtme Tas
Bu nesneler Çayönü küçük buluntular› içinde en iyi incelenen gruptur. I‹ki ucu ile bir fleyi dövmek için flekillendirilen ve elde kullan›lan havan ellerinin, dövdükleri nesneye göre boyut, biçim ve a€›rl›klar› de€iflmektedir. Boya ezmekten et dövmeye kadar her iflte kullan›lm›fllard›r. I‹çlerinde, üzerinde kullan›m izi olmayan, özellikle T kafal› veya kancal› tipin, günlük hayat d›fl›nda baflka bir amaca yönelik yap›ld›klar› san›lmaktad›r. Alt tafl› olarak ifllev gören havanlar›n orta k›sm› çukurdur. Tafl havanlar›n di€er alet tiplerine oranla az say›da bulunmas›ndan, topluluklar›n daha çok ahflap havan kulland›klar› sonucu ortaya ç›kmaktad›r. Ö€ütme tafllar›n›n da sadece tah›l ö€ütme için de€il, et dövmek için de kullan›lm›fl oldu€u iddia edilmektedir. Yass› baltalar, vurgutafllar›, biley tafllar›, b›z, spatulalar, a€›rl›k tafllar›, sap delikli çekiçler, topuz veya a€›rflaklar, bilezik ve baflka amaçla kullan›lan tafl halkalar sürtme tafl endüstrinin di€er örneklerini oluflturur. Çayönü'nün de€iflik bir baflka buluntu toplulu€u da baz›lar› bezemeli olan tafl kaplard›r . Bu nesnelerin yap›m›nda çeflitli malzemenin yan›s›ra bak›r filizi olan malakit de kullan›lm›flt›r.
3.3.6 Kemik/Boynuz
Çeflitli tipte b›z ve i€nelerin yan›s›ra spatula, kemer tokalar›, tarak, kafl›k, f›rça, topuzbafl› gibi nesnelerin yap›m›nda hayvan kemiklerinin tercih edildi€ini görülmektedir
3.3.7 Maden
Çayönü yerleflikleri, çevrelerindeki bak›r yataklar›ndaki nabit bak›r›(do€al bak›r) döverek flekillendirmifller, delici, boncuk, levha gibi nesneler üretmifllerdir. Bak›r› tafl gibi kullanman›n ötesinde bir beceriye sahip olduklar›, önce bak›r› ›s›t›p daha sonra flekillendirmelerinden anlafl›lmaktad›r. Çayönü'nde yaflayanlar bak›r›n farkl› özelliklere sahip oldu€unu farkederek maden üretiminde ilk basama€› aflabilmifllerdir.
3.3.8 I‹nsan Kal›nt›lar›
Çayönü, Neolitik Ça€ yerleflmeleri aras›nda Yak›ndo€u'da en fazla say›da insan iskeletinin bulundu€u yerdir. 605 adet iskeletin demografik aç›dan araflt›r›lmas› sonucunda üçte ikisinin eriflkinlere ait oldu€u saptanm›flt›r. Gene bu araflt›rmada yaflam›n ortalama 29-30 yafllar›nda sona erdi€i ama buna karfl›l›k befl insan›n 50 yafl›n, birkaç kiflinin ise 60 yafl›n üzerinde öldü€ü belirlenmifltir. Çayönü insanlar› Neolitik Ça€ yaflam›n›n zorlu€u, beslenme yetersizli€i gibi nedenlerle pek çok hastal›kla bo€uflmak zorunda kalm›fllard›r. Kulak ve kemik iltihaplar›, eklem bozukluklar›, difl çürükleri en çok görülen rahats›zl›klard›. Ayr›ca olas›l›kla avlanma s›ras›nda veya kaza ile olufltu€u tahmin edilen bafl, kol ve bacaklarda k›r›k ve yaralanma izleri avlanman›n hiç de kolay olmad›€›n› göstermektedir. I‹lginç olaylardan biri baz› k›r›klar›n bilinçli bir sarma sonucunda iyilefltirilmifl olmas›d›r. Yetiflkinlerde erkeklerin boylar› ortalama 170, kad›nlar›n ise 157 cm'dir. Kafa yap›lar›na göre Akdeniz ›rk›na mensuptular. Genellikle Dolikosefal olmakla beraber, Mezosefal ve Brakisefal olanlar da mevcuttur. Bu insanlar›n ölü gömme adetlerine bak›ld›€›nda, Çayönü'nün alt tabakas›ndan üst tabakalar›na kadar tekdüze bir gömmenin olmad›€›, evreler içinde farkl›laflmalar›n bulundu€u saptanm›flt›r. Genifl Odal› Yap›lar Evresi'nde ve Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ tabakalar›nda yerleflme içi gömüte rastlanmam›fl olmas› toplumda bir mezarl›k kavram›n›n olufltu€unu, ölülerin yerleflme d›fl›ndaki uygun bir alana gömüldüklerinin belirtisidir. Alt tabakalarda ise yerleflme içi gömme gelene€i vard›r. Yuvarlak Planl› Çukur Yap›lar Evresinde, ölüler yanlar›na arma€an b›rak›lmadan, hocker durumunda, dal örgülü kulübelerin kil tabanlar› alt›na yat›r›lm›fllard›r. Izgara Planl› Yap›lar Evresinde, toprak tabanl› avlular›n kuzey yar›s›na ya da iki avlu aras›ndaki küçük hücrelerin içine, tek ya da ikili, üçlü gruplar halinde gömme yap›ld›€› izlenmektedir. Hemen hemen tümü s›k›ca büzülmüfl, sa€ taraflar›na yat›r›lm›fllard›r. Yanlar›na özellikle günlük hayatlar›nda kulland›klar› kolye, bilezik gibi süs eflyalar› konmufltur. Kanall› Yap›lar Evresinde "Ölü Evi" olarak tan›mlanan ve arkeoloji bilimine, kafataslar› d›fl›nda di€er kemiklerin de bulunmas›na ra€men "Kafatasl› Yap›" olarak geçen yap›n›n ortaya ç›kt›€› görülmektedir. Bu yap›n›n içinde çeflitli gömüt tiplerinin tümünün var oldu€u saptanm›flt›r. Yap›n›n en alt evresi s›ras›ndaki kullan›m› esnas›nda 200 x 90 cm boyutlar›nda bir çukurun içinde da€›n›k bir flekilde at›lm›fl, büzülmüfl insan iskeletleri bulunmufltur. Bu çukurun bat›s›ndaki bir di€er çukurda yine insan kemiklerinin rastgele at›lm›fl oldu€u görülmektedir. Tafl Döflemeli Yap›lar›n 2 c evresindeki dört hücreden en bat›dakinde 3 dizi halinde muntazam s›ralanm›fl kafataslar› ve bunlar› örten uzun kemikler ortaya ç›km›flt›r. Bu kemik dizilerini, hücrenin içine üstten indirilen bir kad›n iskeleti bozmufltur. Bunun yan›ndaki hücrede ise iki çocuk iskeleti ile birlikte gene kafatas› olmayan bir kad›n iskeletiele geçmifltir. Yap›n›n üst evrelerinde ise 49 adet kafatas› bulunmufltur. Bunlar›n bir rafta durdu€u ya da as›l› olduklar›, tabanda bulunma flekillerinden anlafl›lmaktad›r. Yap›n›n zaman zaman yenilendi€i ve bu ifllem s›ras›nda kafataslar›n›n ayr› depoland›€› da dikkat çekmektedir. Yap›n›n avlusunda altar olarak yorumlanan büyük yass› tafl›n üzerinde hayvan ve insan kan›n›n saptanmas›, bu tafl›n kafalar›n kesilmesinde ve hayvan ada€› için kullan›ld›€›n› düflündürmektedir. Yap› k›saca, Çayönü insan›n›n ölü kültüne hizmet vermifltir. Antropolojik araflt›rmalar› gerçeklefltiren M.Özbek, çocuk ve eriflkinler dahil olmak üzere köy nüfusunun % 70'inin bu evde gömüldü€üne inanmaktad›r . Tafl Döflemeli Yap›lar Evresinde aç›k alanlarda gene tahrip nedeni veya ikincil gömme yüzünden da€›n›k bir flekilde, az say›da iskelet bulunmufltur. Hocker biçiminde gömme, devam etmektedir. Ölülerin yanlar›na ayn› flekilde kolye gibi günlük hayatta kulland›klar› yontma tafl aletler ölü hediyesi olarak konmaya devam etmektedir. Hücre Planl› Yap›lar Evresinde ise oldukça fazla say›da iskelet gün ›fl›€›na ç›kar›lm›flt›r. I‹ki katl› olan bu yap›larda mezar yeri olarak, daha çok alt depo kat›n›n kuzeybat› hücreleri tercih edilmifltir. Genellikle ölülerin üst üste yat›r›ld›€› ya da çok kez ikincil gömüt olduklar› görülmüfltür. Özellikle erkeklerin yanlar›na çok bol say›da yontma tafl nesnenin ölü hediyesi olarak b›rak›ld›€› saptanm›flt›r. I‹skeletlerin çevrelerinde gözlemlenen beyaz›ms› kül benzeri nesnelerin g›da art›€› oldu€u yorumlanmaktad›r. Günlük hayatta kulland›klar› nesneler, g›da maddeleri ve kemik parçalar› (olas›l›kla etli) bu kiflilerin tekrardan dünyaya gelebilecekleri düflüncesiyle, toplulu€un "ölümden sonra dirilme" gibi bir inançlar› oldu€unun belirtileridir. Hücre Planl› Yap›lar›n ikinci alt evresinde farkl› bir gömüt ile karfl›lafl›lm›flt›r. Bat› kesimindeki DE yap›s›ndaki sekinin içine, üzeri ziftlenmifl bir has›ra sar›l›p konan kifli, bu tip gömütlere tek örnektir. Bu evrenin son aflamalar›ndan bafllayarak, köy içi mezarl›k gelene€i, Çayönü yerleflenleri taraf›ndan terkedilmifltir.
3.3.9 Hayvan Kal›nt›lar›
Çayönü kaz›lar›ndan toplanan hayvan kemiklerinin analizleri sürmektedir. Bununla birlikte, ilk gözlemlere göre, Genifl Odal› Yap›lar Evresi'nden önceki evrelerde, yaban domuzu (Sus scrofa), yabani s›€›r (Bos primigenius), koyun (Ovis orientalis), keçi (Capra aegagrus), k›z›l geyik (Cervus elaphus) ve ala geyi€in (Cervus dama) bulundu€u, Genifl Odal› Yap›lar Evresi'nde ise, koyun ve keçinin büyük oranda artt›€› izlenmektedir. Ceylan, karaca, at, ay›, tilki, sansar, tavflan, kirpi, kunduz gibi hayvanlar›n yan›s›ra sincap, yabani kedi, kokarca, porsuk, su samuru, kara kaplumba€as›, çeflitli kufllar, tatl› su bal›klar›, midyeleri ve salyangoz, toplanan, avlanan, tüketilen hayvanlard›r. Faunal kal›nt›lar›n evrelere göre ayr›mlar› ve de€erlendirme çal›flmalar› devam etmektedir
3.3.10 Bitki Kal›nt›lar›
Çayönü'nün en eski, Çukur Bar›nakl› Yap›lar evresinde, tar›ma al›nm›fl bitki kal›nt›lar›na dair kesin kan›tlar yoktur. Bununla birlikte daha üst evrelerden itibaren Einkorn (Triticum monococcum) ve Emmer (Triticum dicoccum) bu€daylar› ile mercimek (Lens culinaris), çay›rbezelyesi (Pisum sativum) ve baklan›n (Vicia ervilia) tar›ma al›nd›€›, arpan›n ise yabani olarak çok az tüketildi€i saptanm›flt›r. Burçak ile nohutun tar›ma al›n›p al›nmad›€› konusu tart›flmal› ve flüphelidir. I‹lginç olan Çanak Çömleksiz Neolitik Çayönü halk›n›n yiyecek olarak baklagilleri tah›llara tercih etti€idir. Menengiç/sak›z (Pistachia atlantica/khinjuk), yabani badem (Amygdalus sp.) ve fi€ baklan›n (Vicia sp.) yan›s›ra çok az miktarda keten ve çay›r otu, ya€ elde etme, dokuma gibi çok çeflitli amaçlarla tüketilen bitkilerdendir
4. SONUÇ:
Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ evrelerinin, Çanak Çömleksiz Neolitik A'dan (PPNA), Çanak Çömleksiz Neolitik C'ye (PPNC) kadar aflamalar›n›n izlendi€i Çayönü'nde bu dönemin yaklafl›k 3000-2500 y›l kadar sürdü€ü ileri sürülmektedir. PPNA evresinde (bak: tabakalanma) yo€un avc›l›€›n oldu€u ve besin ekonomisinin tah›l ve baklagiller a€›rl›kl› toplay›c›l›k ile beraber avc›l›€a dayand›€› anlafl›lmaktad›r. PPNB evresinde (Izgara Planl› Yap›lar›n son evresi, Kanall› Yap›lar, Tafl Döflemeli Yap›lar, Hücre Planl› Yap›lar Evreleri) ise avlanman›n yan›s›ra tar›m da geliflmifltir. PPNC evresinde (Genifl Odal› Yap›lar Evresi) ise evcil koyun-keçi kemiklerinin say›s›ndaki art›fl ve di€er baz› özellikler, köyün sosyo-ekonomik yaflant›s›nda büyük de€ifliklikler oldu€unu göstermektedir. Art›k merkezi otoritenin zay›flad›€› halk›n daha özgür bir flekilde mal sahibi olabildi€i, istedikleri yere evlerini infla edebildikleri bir zaman dilimidir.
5. KAYNAKÇA:
www.tay.org
www.kulturbakanligi.gov (http://www.kulturbakanligi.gov/).
II. vize ödevi
ÇAYÖNÜ (KOTABERÇAM) KAZISI
23.01.2003
‹çindekiler:
1. Girifl
2. Çayönü Kaz›s› Tarihçesi
2.1 Çayönü Kaz›s›n›n Tarihçesi
3. Çayönü Kaz›s›
3.1 Çayönü Kaz›s›'n›n Konumu
3.2 Çayönü Kaz›s›'nda Tabakalanma
3.3 Çayönü Kaz›s› Buluntulrar›
3.3.1 Mimari Buluntular
3.3.1.1 Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ Mimarisi
3.3.1.1.1 Yuvarlak Planl› Çukur Yap›lar Evresi
3.3.1.1.2 Izgara Planl› Yap›lar Evresi
3.3.1.1.3 Kanall› Yap›lar Evresi
3.3.1.1.4 Tafl Döflemeli Yap›lar Evresi
3.3.1.1.5 Hücre Planl› Yap›lar Yap›lar Evresi
3.3.1.1.6 Geçifl Evresi
3.3.1.1.7 Genifl Odal› Yap›lar Evresi
3.3.1.2 Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ Mimarisi
3.3.2 ÇanakÇömlek
3.3.3 Kil
3.3.4 Yontma tafl
3.3.5 Sürtme tafl
3.3.6 Kemik/Boynuz
3.3.7 Maden
3.3.8 ‹nsan Kal›nt›lar›
3.3.9 Hayvan Kal›nt›lar›
3.3.10 Bitki Kal›nt›lar›
4. Sonuç
5. Kaynakça
1. G‹R‹fi
Diyarbak›r ili, Ergani ilçesi, Sesverenp›nar (hilar) köyü yak›nlar›nda yer alan, günümüzden yaklas›k 9 bin y›l öncesine,, "ilk tar›mc› köy topluluklar›" dönemine ait olan Çayönü yerleflmesinde toplam olarak 5300 metrekare kadar bir alan kaz› ile ortaya ç›kart›lm›fl durumdad›r. Bu durumu ile Çayönü, yak›n Do€u'daki ça€ d›fl› di€er yerleflme yerlerine oranla en iyi tan›nan, en güvenilir bilgiyi veren kaz› yeri olarak ayr› bir öneme sahip olmustur. Bunun yan› s›ra Çayönü, gerek uzun ve kesintisiz kültür süreci, görkemli ve düzenli yap› kal›nt›lar›, kendine özgü buluntu toplulu€u ve bunlar›n yans›tt›€› toplumsal düzeni ile, Suriye ve Mezopotamya'daki ça€dafllar›ndan ayr›lmakta ve güneydo€u anadolu'da neolitik ad› verilen yerleflik yaflam›n san›ld›€›ndan daha köklü ve kendine özgü bir yap›ya sahip oldu€unu kan›tlamaktad›r.
2. Çayönü Kaz›s› Tarihçesi
2.1 Çayönü Kaz›s›'n›n Tarihçesi
Güneydo€u Anadolu Bölgesi'nde ‹lk Üretimcili€e Geçifl Evresi'ni ve besi üretimci, tar›mc› köy topluluklar›n›n ilk yaflam flartlar›n› ortaya ç›karmak amac›yla ‹stanbul ve Chicago Üniversiteleri Güneydo€u Anadolu Tarihöncesi Araflt›rmalar› Karma Projesi çerçevesi içinde, Diyarbak›r, fianl›urfa ve Siirt il s›n›rlar› dahilinde 1963 y›l›nda gerçeklefltirilen yüzey araflt›rmas›nda R 55 - 1 kod numaras› ile dünyaya tan›t›lan Çayönü'ndeki kaz› çal›flmalar› 1964 y›l›nda bafllam›flt›r. Höyükte, Türkiye'deki di€er tarihöncesi yerleflme yerlerindeki kaz› sürelerine göre oldukça uzun bir süre, 16 kaz› mevsimi çal›fl›lm›flt›r. Güneydo€u'daki siyasi olaylar yüzünden, Türkiye prehistoryas› için çok önemli olan bu yerdeki kaz›ya 1992 y›l›nda ara verilmek zorunda kal›nm›flt›r. Höyü€ün 4.654 metrekaresi kaz›lm›flt›r. Kaz› baflkanl›€› uzun y›llar R.J. Braidwood ve H. Çambel taraf›ndan yürütülmüfl, 1986'dan itibaren bu görevi M. Özdo€an üstlenmifltir. Gene son y›llarda birçok bilim dallar›ndan yerli ve yabanc› uzmanlar›n projeye kat›l›mlar› sa€lanm›flt›r. Proje, 1978-88 y›llar› aras›nda Almanya-Karslruhe Mimarl›k Enstitüsü ve 1989-91 senelerinde ‹talya-Roma Üniversitesi'nin katk›lar›yla ortaklafla sürdürülmüfltür.
3. Çayönü Kaz›s›
3.1 Çayönü Kaz›s›'n›n Konumu
Kuzey-güney istikametinde 160, do€u-bat› istikametinde 350 m boyutlar›nda olan genifl ve yayvan höyü€ün kültür dolgusunun kal›nl›€› 4.5m'yi aflmaktad›r. Tepenin çevresinde özellikle kuzey k›sm›nda yap›lan kaz› ve sondajlarla yerleflmenin s›n›r›n›n yukar›da verilen ölçülerden daha da büyük boyutta oldu€u tespit edilmifltir. Höyü€ün güneyinden ve uzak bat›s›ndan, höyü€ün yan›ndan geçip Ergani Ovas›'n› sulad›ktan sonra Dicle Nehri'ne kavuflan Bo€azçay akmaktad›r. Do€usunda ise yazlar› kuruyan, k›fl›n Bo€azçay'a ba€lanan Bestakot Deresi bulunmaktad›r. Yayvan olan tepenin güney ve güneydo€usu di€er yönlerine nazaran daha diktir. 1990-91 y›llar›nda höyü€ün çevresinde ve Ergani Ovas›'nda yap›lan jeomorfolojik araflt›rmalar sonucunda Pleistosen dönemin sonunda, Holosen dönemin bafllang›c›nda höyü€ün yak›n çevresinin günümüze göre daha baflka görünümde oldu€u anlafl›lm›flt›r. Olas›l›kla Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€'›n sonunda kuzeyden gelen büyük bir selin höyü€ün ortas›n› yard›€› iddia edilmektedir. Kuzeyden gelen bu dereye ait menderes k›vr›m›n›n höyü€ün kuzey çevresini doland›€› ve tepenin kuzeyinde bir teras oluflturdu€u görülmektedir. Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ yerleflmesinin bu k›s›mdaki yamaca teraslama yaparak oturdu€u saptanm›flt›r. Kaz›da sar› renkli ana topra€a kadar inilmifltir. Olas›l›kla ilk yerlefliciler burada bu sar› renkli sert ana topraktan oluflan do€al bir teras bulmufllard›r.
3.2 Çayönü Kaz›s›'nda Tabakalanma
Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€'dan Ortaça€'a kadar hemen hemen sürekli yerleflim gören ve olas›l›kla orijinal konisinin günümüzden daha yüksek oldu€u tahmin edilen höyükte, Çanak Çömleksiz ve Çanak Çömlekli Neolitik Ça€, Kalkolitik Ça€, ‹lk Tunç Ça€›, MÖ 2. bin y›l ve Demir Ça€›, Ortaça€ kültürlerinin var oldu€u, yüzeyde ele geçen çanak çömlek parçalar›, maden, cüruf, yontma tafl endüstrisi ve 14C örneklerine dayan›larak ileri sürülmektedir. Günümüzde özellikle höyü€ün üstünde ilk kazmayla birlikte Neolitik Ça€ tabakalar›na girilmekte ve daha yeni ça€lara ait var olan tabakalar›n ise sel, erozyon ve di€er nedenlerle yok oldu€u kabul edilmektedir. Olas›l›kla Çanak Çömlekli Neolitik Ça€'dan sonra yukar›da say›lan ça€lara ait yerleflimler ancak mevsimlik, geçici konaklama yerleflmeleridir. ‹lk Tunç Ça€› II ve III'te mezarl›k alan› olarak kullan›lm›flt›r. Höyü€ün Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ tabakalar›n›n son y›llarda kaz›lmas›na dek bütün a€›rl›k Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ tabakalar›na verilmifltir. Buradaki yap› evreleri yap› özelliklerine göre isimlendirilmifltir. Uzun süren kaz› çal›flmalar› sonucunda mimari a€›rl›kl› bulgulara göre, yerleflme yerinin ilk iskan ediliflinden bafll›yarak flu flekilde bir tabakalanma tablosu ortaya ç›km›flt›r :
a) Evre I: Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€
1- Yuvarlak planl› çukur yap›lar evresi (PPNA)
2- Izgara planl› yap›lar evresi (PPNA/B)
3- Kanall› yap›lar evresi (PPNB)
4- Tafl döflemeli yap›lar evresi (PPNB)
5- Hücre planl› yap›lar evresi (PPNB)
6- Geçifl evresi (PPNC)
7- Genifl odal› yap›lar evresi (PPNC)
b) Evre II: Çanak Çömlekli Neolitik Kalkolitik Ça€ ‹lk Tunç Ça€›
c) Evre III: ‹lk Tunç Ça€› II-III MÖ 2. bin Demir Ça€› Ortaça€
3.3 Çayönü Kaz›s› Buluntular›
3.3.1 Mimari Buluntular
3.3.1.1 Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ Mimarisi
3.3.1.1.1 Yuvarlak Planl› Çukur Yap›lar Evresi
Höyü€ün do€u kesiminde ana toprak üzerinde, kendi içinde mimari bir geliflim gösteren 4 alt yap› evreli, ilk evrede yuvarlak veya oval planl›, s›val› çukur tabanl›, 10-12 cm kal›nl›€›nda a€aç kafesli ve bu kafesin üzeri kal›n çamur tabakas› ile kapl›, dal-örgü kulübelerin birbirine yak›n konumda infla edildikleri ortaya ç›km›flt›r. Bu yap›lar›n önce yaflam düzleminden 30-35 cm derine inen çukurlar› aç›ld›€›, daha sonra a€açlardan ortalama 10-12 cm kal›nl›€›nda kal›n dallar›n belirli aral›klarla bu çukurun çevresine, zemine gömülerek a€açdan bir iskelet oluflturuldu€u, kal›n a€aç dallar›n›n aralar› daha ince dallarla sepet gibi s›k›ca örüldükten sonra so€u€un, kar›n, ya€murun içeri ifllememesi için üzerlerinin kal›n çamur s›va ile iyice s›vand›€›, üst k›sma da olas›l›kla saz gibi bitkiler at›larak kulübenin ya€mur geçirimsiz hale getirildi€i anlafl›lm›flt›r. Gene bu yap›lar›n zaman dilimi içinde mimari bir geliflim gösterdi€i, alt k›s›mlar›n›n tafl ile örülerek daha sa€lam ve daha dayan›kl› kulübe haline getirildi€i, kal›nt›lar›n›n varl›€›yla saptanm›flt›r. Bu ilk evrede halk yap›lar› d›fl›nda tap›nak gibi özel yap›lar, kaz›lan alanda bulunmam›flt›r. Kulübeler aras›ndaki tafl döfleli alanlar›n ifllik yerleri olarak kullan›ld›klar› ileri sürülebilir.
3.3.1.1.2 Izgara Planl› Yap›lar Evresi
Bu yap›lar, üçü hariç, yaklafl›k olarak kuzey-güney istikametinde yerlefltirilmifl dikdörtgen planl›, 10-11 m uzunlu€unda ortalama 3.5 m geniflli€inde olan yap›lard›r. Üç bölümlüdürler. Kuzeyde yer alan ve en büyük olan bölüm, aralar›nda genifl kanallar›yla birbirine paralel bir flekilde düzenli yerlefltirilmifl tafl dizileri ile yerleflme zemininden yükseltilmifl bir platform üzerindedir. Diziler yukar›dan bak›ld›€›nda yap› plan›na ›zgara görünümü verdi€i için bu yap›lar›n oldu€u evreye "Izgara Planl› Yap›lar Evresi" ad› verilmifltir. Tafl dizilerin tümünün üstü, kanallar›n da üstünü kapatacak flekilde a€aç dallar›, kam›fl ve sazlarla kapland›ktan sonra muntazam kil tabanla örtülmüfltür. Kil taban tüm yap›larda yoktur. Bu taban›n yaln›z daha özel yap›larda kullan›ld›€›, di€er yap›larda ise dal saz örtünün üzerine has›r at›larak daha kaba bir zemin elde edildi€i ileri sürülmektedir. . Bu platformun kenarlar›na tafl›y›c› görevi olmayan, yaln›z taban›n d›flar› taflmas›n› önleyen ince ve alçak bir tafl s›ras›n›n yap›ld›€› gözlenmektedir. Bu k›sm›n üstünün ilk yap› evresinde oldu€u gibi a€aç bir kafes ile tamamland›€› anlafl›lmaktad›r. Platformun 80 cm d›fl›na kadar taflan a€aç kafes, ince dallarla sepet gibi örüldükten sonra üstü saz ve deri gibi hafif bir malzeme ile su geçirmeyecek duruma getirilmifltir. Bu k›sm›n güneyinde yap›n›n ortas›nda yer alan mekan ise avludur. Avluda oca€›n yer almas›, yemek haz›rlama ifllemlerinin burada yap›ld›€› izlenimini uyand›rmaktad›r. En güneyde yer alan üçüncü bölümde farkl› say›larda, hücre fleklindeki mekanlar›n ne ifle yarad›€› anlafl›lamamaktad›r, olas›l›kla ifllik vazifesi görmüfllerdir. Izgara planl› yap›lar›n da kendi içinde bir geliflim gösterdi€i, ›zgaralar›n zamanla menderes fleklinde yap›ld›€›, aralardaki kanallar›n darlaflt›€› ve kenar ç›k›fllar›n›n tamamen kapat›ld›€› gözlenmektedir. Avlularda da ayn› flekilde zaman içinde bir de€iflikli€in oldu€u, üst ara evrede say›lar›n›n baz› yap›larda ikiye ç›kar›ld›€› tespit edilmifltir. Yap›lara giriflin güneyden oldu€u tahmin edilmektedir. Izgara planl› yap›lar›n aras›nda avlular ve ifllik yerlerinin olmay›fl›, burada oturanlar›n tüm yaflam faaliyetlerini yap›lar›n içinde gerçeklefltirdikleri fleklinde yorumlanmaktad›r . Bu evrenin son ara evresine kadar, özel bir yap›n›n varl›€› kaz›lan alan içinde bulunmam›flt›r. Son ara evrede ise "Saltafl› Döflemeli Yap›"n›n ana topra€›n içine aç›larak güney yamaca oturtuldu€u ileri sürülmektedir.
3.3.1.1.3 Kanall› Yap›lar Evresi
Alttaki evrede görülen dikdörtgen planl› yap›lara d›fl görünüflü ile çok benzeyen, tafl›y›c› duvarlar›, ker*** kullan›m›, özel yap›s› ve ölü gömme gelene€indeki de€iflmeler gibi önemli farkl›laflmalardan dolay› ayr› bir kültür gibi alg›lanan bu yap› evresinde, köyün yaflam seviyesinden kanall› tafl düzlemlerle yükseltilmifl yap›larla karfl›lafl›lm›flt›r. Bu platformlar 20 cm geniflli€inde çok dar kanallarla ayr›lm›fl, küçük ocak tafllar›n›n muntazam bir flekilde üst üste dizilmesi ile yap›lm›fl duvarlardan oluflur. Platform yaklafl›k olarak 3 x 5.5 m boyutlar›ndad›r. Aralardaki kanallar›n üstleri yass› tafl levhalarla kapat›ld›ktan sonra tüm platformun üstü, küçük moloz tafllarla düzgün bir yüzey haline getirilmifltir. Platformun en üstüne, küçük ocak tafllar›n›n çamur harç ile birbirine tutturulmas› ile oluflturulmufl 50 cm kal›nl›€›nda gerçek tafl›y›c› duvarlar yap›lm›flt›r. Üstü, ker*** topaklardan oluflan duvar ile yükseltilmifltir. Dam yap›s›n›n nas›l oldu€u bilinmemekle beraber, düz dam tipinde oldu€u baz› bulgulara dayan›larak ileri sürülmektedir. "Saltafl› Döflemeli Yap›"n›n, bu evrenin bafl›nda kült binas› vazifesi gördü€ü san›l›r. 11 x 7.5 m boyutlar›nda olan bu yap›, dikdörtgen planl›d›r. Oldukça kal›n olan kuzey duvar› ayn› zamanda set duvar› vazifesi görmesi için, iç taraftan iki payanda ile desteklenmifltir. Yap›n›n taban›, üstü düzeltilmifl levha tafllarla kaplanm›flt›r. Yap›n›n Bo€azçay'a bakan tafl duvar› ise yamaç erozyonunden dolay› tamamen tahrip olmufltur. Bu mekan›n ortas›nda, karfl›l›kl› konmufl iki adet dikili tafl bulunmaktad›r. Olas›l›kla tanr› heykeli görevini gören bu kalker tafllar, payandalar›n tam karfl›s›nda yer al›r. Üçüncü bir dikili tafl ise yap›n›n kuzeydo€u köflesine, do€u duvar›na paralel olarak dikilmifltir. Kanall› yap›lar evresinin olas›l›kla bir baflka özel yap›s›, daha sonraki evrede görülen dörtgen planl› Kafatasl› yap›n›n oldu€u yerde yer alan belki de ilk kafatasl› yap› ifllevini gören yap›d›r. Bu yap›n›n kal›nt›lar›n›n söbe biçimli oldu€u ve tepenin güneydo€u yamac›n› keserek oturtuldu€u izlenmifltir. Taban›nda insan kemikleri bulunan bu yap› büyük bir yang›n geçirmifltir
3.3.1.1.4 Tafl Döflemeli Yap›lar Evresi
Söbe planl› kafatasl› özel yap›, bu tabakada plan de€ifltirerek dörtgen biçime dönüfltürülmüfltür. Ev olarak ifllev gören yap›lar›n ise gene dörtgen biçimli ve birbirlerine geçiflli bir kaç odadan ibaret, tabanlar› tafl döflemeli, içten küçük payandal›, tek katl› düz daml› olduklar› anlafl›lm›flt›r. Kanall› yap›lar evresinden en önemli fark›, döflemenin duvar yap›m›ndan sonra döflenmifl olmas›d›r. Evre'nin özel yap›s› küçük sekili BK yap›s›d›r. ‹çinde ifllevini aç›klayabilecek küçük buluntu elde edilememifl.
3.3.1.1.5 Hücre Planl› Yap›lar Evresi
Bu evrede yap› teknolojisinde önemli bir ad›m›n at›ld›€›, iki katl› yap›lar›n varl›€›ndan anlafl›lmaktad›r. Alttaki bodrum yap›s› sekizli küçük hücrelerden oluflmaktad›r. Tafl su basmanl› yap›lan ve çok kez toprak tabanla kapl› olan bu bodrum, depo görevi d›fl›nda aile fertlerinin gömülme yeri olarak da vazife görmüfltür. Hücrelere giriflin üstten, ikinci kat›n taban›ndan, tahta merdivenlerle oldu€u san›l›r.‹lk defa gerçek ker*** tu€lalar bu yap›larda kullan›lm›flt›r. Esas yaflam›n alttaki hücrelere nazaran daha büyük mekanlar› olan üst katta oldu€u, bu kata evin do€u d›fl duvar› yan›ndaki tafl merdivenlerle ç›k›ld›€› saptanm›flt›r. Ev aralar›nda zaman zaman kald›r›mlar yap›lm›flt›r. Evrenin özel yap›s› Terrazzo yap›s›d›r. Dörtgen planl›, içinde payeleri olan yap›, özellikleri ile yaln›zca kendi ça€› için de€il, günümüz için bile flafl›rt›c›d›r. Çok büyük emek verilerek yap›lan yap›n›n söndürülmüfl kireç ile birlefltirilmifl k›rm›z› renkli k›r›k tafl ve kumdan oluflmufl taban› özenle düzletilmifl ve parlat›lm›flt›r. Bu tabanda bir baflka ilginç olay, beyaz renkli tafltan, ayn› teknikle yap›lan, kuzey güney do€rultusunda payelerin hizas›ndaki çizgilerdir. Kuzeydo€u köflesindeki yar›may biçimli kutsal ocak, biraz ilerisinde üzerinde insan yüzü kabartmas› olan s›€ bir tekne, bu yap›n›n kesinlikle tap›nak olarak kullan›ld›€›n› göstermektedir. Ayr›ca tanr› heykeli oldu€u san›lan dikili tafllar› ile özenle haz›rlanm›fl köy meydan›, toplumda dinsel ögelerin a€›r bast›€› bir zaman dilimini belirlemektedir. Meydan, çok temiz taban topra€›, muntazam ve ölçekli, terrazzo tabanl› yap›n›n aks›nda yerlefltirilmifl dikili tafllar›, tabandaki büyük oluklu biley tafl› ile tam bir tören meydan›d›r. Meydan›n birinci kullan›m evresinin sonunda, dikili tafllar devrilerek üstleri örtülmüfl ve meydan kutsal ifllevini yitirmifltir.
3.3.1.1.6 Geçifl Evresi
Bu evreye ait çok az yap› kal›nt›s› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Hücre planl› yap›lar›n yozlaflt›€› gözlemlenmifltir, genifl planl› yap›lara do€ru bir e€ilim izlenmektedir
3.3.1.1.7 Genifl Odal› Yap›lar Evresi
Bu evre, tek ve büyük odal› yap›larla simgeleflmektedir. Yap› tekni€inde bir farkl›laflman›n olmad›€›, ancak daha özensiz bir yap›m tekni€i ile karfl›lafl›ld›€› bildirilmektedir. Çayönü'nün bu evresinde ilk defa temel çukuru aç›ld›€› izlenmektedir. Yerleflmenin bu evrede daha çok meydan›n kuzeyine kayd›€› yorumlanmakt›r. Meydan›n, törensel ifllevinin kalmad›€›, sadece bir aç›k alan olarak vazife gördü€ünü söylemek olas›d›r.
3.3.1.2 Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ Mimarisi
1989 y›l›ndan itibaren bafllayan kaz›, höyü€ün kuzey kesimindeki Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ yerleflmesine yöneltilmifltir. Genifl aç›lan ikinci tabakada, do€u ve bat›s›, altta tafl, üstte ker***ten yap›lm›fl kal›n duvarlarla çevrili, çok odal›, aralarda avlular›n oldu€u bir kompleks bulunmufltur .Avlu tabanlar› bazen tafl ile döflelidi
3.3.2 Çanak Çömlek
Çayönü'nün bu geç tabakalar›nda Koyu Yüzlü Açk›l› maldan parçalar bulunmufltur. Üst tabakalarda ele geçenlerin baz›lar›nda yumrucuk dizilerinden oluflan bezeme vard›r. Alt tabaka olan 3.tabakada ise, Hassuna çizi bezemeli mallar› ile benzerlikler gösteren parçalar bulunmaktad›r .Burada Koyu Yüzlü mal say›s›nda azalma tespit edilmekte, daha aç›k renkli, açk›l›, k›rm›z› astarl› ve çok az aç›k renk astar üzerine k›rm›z› geometrik boya bezemeli parçalar ortaya ç›kmaktad›r. En alttaki 5. tabakada ise üsttekilere oranla daha kaba, kal›n cidarl› çanak çömlekler görülmeye bafllamaktad›r . Tüm bu buluntu düzeni Güneydo€u Anadolu arkeolojisi için yeni bir olayd›r. Boya bezemeli parçalar Mersin Yumuktepe'nin XXII-XIV. tabakalar›ndaki boya bezemeli parçalarla benzerlik gösterir . Çanak çömlekli tabakalar flimdilik Halaf Öncesine tarihlemektedir
3.3.3. Kil
1- Yuvarlak planl› çukur yap›lar evresi (PPNA)
2- Izgara planl› yap›lar evresi (PPNA/B)
3- Kanall› yap›lar evresi (PPNB)
4- Tafl döflemeli yap›lar evresi (PPNB)
5- Hücre planl› yap›lar evresi (PPNB)
6- Geçifl evresi (PPNC)
7- Genifl odal› yap›lar evresi (PPNC)
b) Evre II: Çanak Çömlekli Neolitik Kalkolitik Ça€ ‹lk Tunç Ça€›
c) Evre III: ‹lk Tunç Ça€› II-III MÖ 2. bin Demir Ça€› Ortaça€
3.3 Çayönü Kaz›s› Buluntular› (koyu)
3.3.1 Mimari Buluntular
3.3.1.1 Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ Mimarisi
3.3.1.1.1 Yuvarlak Planl› Çukur Yap›lar Evresi
Höyü€ün do€u kesiminde ana toprak üzerinde, kendi içinde mimari bir geliflim gösteren 4 alt yap› evreli, ilk evrede yuvarlak veya oval planl›, s›val› çukur tabanl›, 10-12 cm kal›nl›€›nda a€aç kafesli ve bu kafesin üzeri kal›n çamur tabakas› ile kapl›, dal-örgü kulübelerin birbirine yak›n konumda infla edildikleri ortaya ç›km›flt›r. Bu yap›lar›n önce yaflam düzleminden 30-35 cm derine inen çukurlar› aç›ld›€›, daha sonra a€açlardan ortalama 10-12 cm kal›nl›€›nda kal›n dallar›n belirli aral›klarla bu çukurun çevresine, zemine gömülerek a€açdan bir iskelet oluflturuldu€u, kal›n a€aç dallar›n›n aralar› daha ince dallarla sepet gibi s›k›ca örüldükten sonra so€u€un, kar›n, ya€murun içeri ifllememesi için üzerlerinin kal›n çamur s›va ile iyice s›vand›€›, üst k›sma da olas›l›kla saz gibi bitkiler at›larak kulübenin ya€mur geçirimsiz hale getirildi€i anlafl›lm›flt›r. Gene bu yap›lar›n zaman dilimi içinde mimari bir geliflim gösterdi€i, alt k›s›mlar›n›n tafl ile örülerek daha sa€lam ve daha dayan›kl› kulübe haline getirildi€i, kal›nt›lar›n›n varl›€›yla saptanm›flt›r. Bu ilk evrede halk yap›lar› d›fl›nda tap›nak gibi özel yap›lar, kaz›lan alanda bulunmam›flt›r. Kulübeler aras›ndaki tafl döfleli alanlar›n ifllik yerleri olarak kullan›ld›klar› ileri sürülebilir.
3.3.1.1.2 Izgara Planl› Yap›lar Evresi
Bu yap›lar, üçü hariç, yaklafl›k olarak kuzey-güney istikametinde yerlefltirilmifl dikdörtgen planl›, 10-11 m uzunlu€unda ortalama 3.5 m geniflli€inde olan yap›lard›r. Üç bölümlüdürler. Kuzeyde yer alan ve en büyük olan bölüm, aralar›nda genifl kanallar›yla birbirine paralel bir flekilde düzenli yerlefltirilmifl tafl dizileri ile yerleflme zemininden yükseltilmifl bir platform üzerindedir. Diziler yukar›dan bak›ld›€›nda yap› plan›na ›zgara görünümü verdi€i için bu yap›lar›n oldu€u evreye "Izgara Planl› Yap›lar Evresi" ad› verilmifltir. Tafl dizilerin tümünün üstü, kanallar›n da üstünü kapatacak flekilde a€aç dallar›, kam›fl ve sazlarla kapland›ktan sonra muntazam kil tabanla örtülmüfltür. Kil taban tüm yap›larda yoktur. Bu taban›n yaln›z daha özel yap›larda kullan›ld›€›, di€er yap›larda ise dal saz örtünün üzerine has›r at›larak daha kaba bir zemin elde edildi€i ileri sürülmektedir. . Bu platformun kenarlar›na tafl›y›c› görevi olmayan, yaln›z taban›n d›flar› taflmas›n› önleyen ince ve alçak bir tafl s›ras›n›n yap›ld›€› gözlenmektedir. Bu k›sm›n üstünün ilk yap› evresinde oldu€u gibi a€aç bir kafes ile tamamland›€› anlafl›lmaktad›r. Platformun 80 cm d›fl›na kadar taflan a€aç kafes, ince dallarla sepet gibi örüldükten sonra üstü saz ve deri gibi hafif bir malzeme ile su geçirmeyecek duruma getirilmifltir. Bu k›sm›n güneyinde yap›n›n ortas›nda yer alan mekan ise avludur. Avluda oca€›n yer almas›, yemek haz›rlama ifllemlerinin burada yap›ld›€› izlenimini uyand›rmaktad›r. En güneyde yer alan üçüncü bölümde farkl› say›larda, hücre fleklindeki mekanlar›n ne ifle yarad›€› anlafl›lamamaktad›r, olas›l›kla ifllik vazifesi görmüfllerdir. Izgara planl› yap›lar›n da kendi içinde bir geliflim gösterdi€i, ›zgaralar›n zamanla menderes fleklinde yap›ld›€›, aralardaki kanallar›n darlaflt›€› ve kenar ç›k›fllar›n›n tamamen kapat›ld›€› gözlenmektedir. Avlularda da ayn› flekilde zaman içinde bir de€iflikli€in oldu€u, üst ara evrede say›lar›n›n baz› yap›larda ikiye ç›kar›ld›€› tespit edilmifltir. Yap›lara giriflin güneyden oldu€u tahmin edilmektedir. Izgara planl› yap›lar›n aras›nda avlular ve ifllik yerlerinin olmay›fl›, burada oturanlar›n tüm yaflam faaliyetlerini yap›lar›n içinde gerçeklefltirdikleri fleklinde yorumlanmaktad›r . Bu evrenin son ara evresine kadar, özel bir yap›n›n varl›€› kaz›lan alan içinde bulunmam›flt›r. Son ara evrede ise "Saltafl› Döflemeli Yap›"n›n ana topra€›n içine aç›larak güney yamaca oturtuldu€u ileri sürülmektedir.
3.3.1.1.3 Kanall› Yap›lar Evresi
Alttaki evrede görülen dikdörtgen planl› yap›lara d›fl görünüflü ile çok benzeyen, tafl›y›c› duvarlar›, ker*** kullan›m›, özel yap›s› ve ölü gömme gelene€indeki de€iflmeler gibi önemli farkl›laflmalardan dolay› ayr› bir kültür gibi alg›lanan bu yap› evresinde, köyün yaflam seviyesinden kanall› tafl düzlemlerle yükseltilmifl yap›larla karfl›lafl›lm›flt›r. Bu platformlar 20 cm geniflli€inde çok dar kanallarla ayr›lm›fl, küçük ocak tafllar›n›n muntazam bir flekilde üst üste dizilmesi ile yap›lm›fl duvarlardan oluflur. Platform yaklafl›k olarak 3 x 5.5 m boyutlar›ndad›r. Aralardaki kanallar›n üstleri yass› tafl levhalarla kapat›ld›ktan sonra tüm platformun üstü, küçük moloz tafllarla düzgün bir yüzey haline getirilmifltir. Platformun en üstüne, küçük ocak tafllar›n›n çamur harç ile birbirine tutturulmas› ile oluflturulmufl 50 cm kal›nl›€›nda gerçek tafl›y›c› duvarlar yap›lm›flt›r. Üstü, ker*** topaklardan oluflan duvar ile yükseltilmifltir. Dam yap›s›n›n nas›l oldu€u bilinmemekle beraber, düz dam tipinde oldu€u baz› bulgulara dayan›larak ileri sürülmektedir. "Saltafl› Döflemeli Yap›"n›n, bu evrenin bafl›nda kült binas› vazifesi gördü€ü san›l›r. 11 x 7.5 m boyutlar›nda olan bu yap›, dikdörtgen planl›d›r. Oldukça kal›n olan kuzey duvar› ayn› zamanda set duvar› vazifesi görmesi için, iç taraftan iki payanda ile desteklenmifltir. Yap›n›n taban›, üstü düzeltilmifl levha tafllarla kaplanm›flt›r. Yap›n›n Bo€azçay'a bakan tafl duvar› ise yamaç erozyonunden dolay› tamamen tahrip olmufltur. Bu mekan›n ortas›nda, karfl›l›kl› konmufl iki adet dikili tafl bulunmaktad›r. Olas›l›kla tanr› heykeli görevini gören bu kalker tafllar, payandalar›n tam karfl›s›nda yer al›r. Üçüncü bir dikili tafl ise yap›n›n kuzeydo€u köflesine, do€u duvar›na paralel olarak dikilmifltir. Kanall› yap›lar evresinin olas›l›kla bir baflka özel yap›s›, daha sonraki evrede görülen dörtgen planl› Kafatasl› yap›n›n oldu€u yerde yer alan belki de ilk kafatasl› yap› ifllevini gören yap›d›r. Bu yap›n›n kal›nt›lar›n›n söbe biçimli oldu€u ve tepenin güneydo€u yamac›n› keserek oturtuldu€u izlenmifltir. Taban›nda insan kemikleri bulunan bu yap› büyük bir yang›n geçirmifltir
3.3.1.1.4 Tafl Döflemeli Yap›lar Evresi
Söbe planl› kafatasl› özel yap›, bu tabakada plan de€ifltirerek dörtgen biçime dönüfltürülmüfltür. Ev olarak ifllev gören yap›lar›n ise gene dörtgen biçimli ve birbirlerine geçiflli bir kaç odadan ibaret, tabanlar› tafl döflemeli, içten küçük payandal›, tek katl› düz daml› olduklar› anlafl›lm›flt›r. Kanall› yap›lar evresinden en önemli fark›, döflemenin duvar yap›m›ndan sonra döflenmifl olmas›d›r. Evre'nin özel yap›s› küçük sekili BK yap›s›d›r. ‹çinde ifllevini aç›klayabilecek küçük buluntu elde edilememifltir.
3.3.1.1.5 Hücre Planl› Yap›lar Evresi
Bu evrede yap› teknolojisinde önemli bir ad›m›n at›ld›€›, iki katl› yap›lar›n varl›€›ndan anlafl›lmaktad›r. Alttaki bodrum yap›s› sekizli küçük hücrelerden oluflmaktad›r. Tafl su basmanl› yap›lan ve çok kez toprak tabanla kapl› olan bu bodrum, depo görevi d›fl›nda aile fertlerinin gömülme yeri olarak da vazife görmüfltür. Hücrelere giriflin üstten, ikinci kat›n taban›ndan, tahta merdivenlerle oldu€u san›l›r.‹lk defa gerçek ker*** tu€lalar bu yap›larda kullan›lm›flt›r. Esas yaflam›n alttaki hücrelere nazaran daha büyük mekanlar› olan üst katta oldu€u, bu kata evin do€u d›fl duvar› yan›ndaki tafl merdivenlerle ç›k›ld›€› saptanm›flt›r. Ev aralar›nda zaman zaman kald›r›mlar yap›lm›flt›r. Evrenin özel yap›s› Terrazzo yap›s›d›r. Dörtgen planl›, içinde payeleri olan yap›, özellikleri ile yaln›zca kendi ça€› için de€il, günümüz için bile flafl›rt›c›d›r. Çok büyük emek verilerek yap›lan yap›n›n söndürülmüfl kireç ile birlefltirilmifl k›rm›z› renkli k›r›k tafl ve kumdan oluflmufl taban› özenle düzletilmifl ve parlat›lm›flt›r. Bu tabanda bir baflka ilginç olay, beyaz renkli tafltan, ayn› teknikle yap›lan, kuzey güney do€rultusunda payelerin hizas›ndaki çizgilerdir. Kuzeydo€u köflesindeki yar›may biçimli kutsal ocak, biraz ilerisinde üzerinde insan yüzü kabartmas› olan s›€ bir tekne, bu yap›n›n kesinlikle tap›nak olarak kullan›ld›€›n› göstermektedir. Ayr›ca tanr› heykeli oldu€u san›lan dikili tafllar› ile özenle haz›rlanm›fl köy meydan›, toplumda dinsel ögelerin a€›r bast›€› bir zaman dilimini belirlemektedir. Meydan, çok temiz taban topra€›, muntazam ve ölçekli, terrazzo tabanl› yap›n›n aks›nda yerlefltirilmifl dikili tafllar›, tabandaki büyük oluklu biley tafl› ile tam bir tören meydan›d›r. Meydan›n birinci kullan›m evresinin sonunda, dikili tafllar devrilerek üstleri örtülmüfl ve meydan kutsal ifllevini yitirmifltir.
3.3.1.1.6 Geçifl Evresi
Bu evreye ait çok az yap› kal›nt›s› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Hücre planl› yap›lar›n yozlaflt›€› gözlemlenmifltir, genifl planl› yap›lara do€ru bir e€ilim izlenmektedir
3.3.1.1.7 Genifl Odal› Yap›lar Evresi
Bu evre, tek ve büyük odal› yap›larla simgeleflmektedir. Yap› tekni€inde bir farkl›laflman›n olmad›€›, ancak daha özensiz bir yap›m tekni€i ile karfl›lafl›ld›€› bildirilmektedir. Çayönü'nün bu evresinde ilk defa temel çukuru aç›ld›€› izlenmektedir. Yerleflmenin bu evrede daha çok meydan›n kuzeyine kayd›€› yorumlanmakt›r. Meydan›n, törensel ifllevinin kalmad›€›, sadece bir aç›k alan olarak vazife gördü€ünü söylemek olas›d›r.
3.3.1.2 Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ Mimarisi
1989 y›l›ndan itibaren bafllayan kaz›, höyü€ün kuzey kesimindeki Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ yerleflmesine yöneltilmifltir. Genifl aç›lan ikinci tabakada, do€u ve bat›s›, altta tafl, üstte ker***ten yap›lm›fl kal›n duvarlarla çevrili, çok odal›, aralarda avlular›n oldu€u bir kompleks bulunmufltur .Avlu tabanlar› bazen tafl ile döflelidi
3.3.2 Çanak Çömlek
Çayönü'nün bu geç tabakalar›nda Koyu Yüzlü Açk›l› maldan parçalar bulunmufltur. Üst tabakalarda ele geçenlerin baz›lar›nda yumrucuk dizilerinden oluflan bezeme vard›r. Alt tabaka olan 3.tabakada ise, Hassuna çizi bezemeli mallar› ile benzerlikler gösteren parçalar bulunmaktad›r .Burada Koyu Yüzlü mal say›s›nda azalma tespit edilmekte, daha aç›k renkli, açk›l›, k›rm›z› astarl› ve çok az aç›k renk astar üzerine k›rm›z› geometrik boya bezemeli parçalar ortaya ç›kmaktad›r. En alttaki 5. tabakada ise üsttekilere oranla daha kaba, kal›n cidarl› çanak çömlekler görülmeye bafllamaktad›r . Tüm bu buluntu düzeni Güneydo€u Anadolu arkeolojisi için yeni bir olayd›r. Boya bezemeli parçalar Mersin Yumuktepe'nin XXII-XIV. tabakalar›ndaki boya bezemeli parçalarla benzerlik gösterir . Çanak çömlekli tabakalar flimdilik Halaf Öncesine tarihlemektedir
3.3.3. Kil
3.3.1.1 Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ Mimarisi
3.3.1.1.1 Yuvarlak Planl› Çukur Yap›lar Evresi
Höyü€ün do€ u kesiminde ana toprak üzerinde, kendi içinde mimari bir geliflim gösteren 4 alt yap› evreli, ilk evrede yuvarlak veya oval planl›, s›val› çukur tabanl›, 10-12 cm kal›nl›€›nda a€aç kafesli ve bu kafesin üzeri kal›n çamur tabakas› ile kapl›, dal-örgü kulübelerin birbirine yak›n konumda infla edildikleri ortaya ç›km›flt›r. Bu yap›lar›n önce yaflam düzleminden 30-35 cm derine inen çukurlar› aç›ld›€›, daha sonra a€açlardan ortalama 10-12 cm kal›nl›€›nda kal›n dallar›n belirli aral›klarla bu çukurun çevresine, zemine gömülerek a€açdan bir iskelet oluflturuldu€u, kal›n a€aç dallar›n›n aralar› daha ince dallarla sepet gibi s›k›ca örüldükten sonra so€u€un, kar›n, ya€murun içeri ifllememesi için üzerlerinin kal›n çamur s›va ile iyice s›vand›€›, üst k›sma da olas›l›kla saz gibi bitkiler at›larak kulübenin ya€mur geçirimsiz hale getirildi€i anlafl›lm›flt›r. Gene bu yap›lar›n zaman dilimi içinde mimari bir geliflim gösterdi€i, alt k›s›mlar›n›n tafl ile örülerek daha sa€lam ve daha dayan›kl› kulübe haline getirildi€i, kal›nt›lar›n›n varl›€›yla saptanm›flt›r. Bu ilk evrede halk yap›lar› d›fl›nda tap›nak gibi özel yap›lar, kaz›lan alanda bulunmam›flt›r. Kulübeler aras›ndaki tafl döfleli alanlar›n ifllik yerleri olarak kullan›ld›klar› ileri sürülebilir.
3.3.1.1.2 Izgara Planl› Yap›lar Evresi
Bu yap›lar, üçü hariç, yaklafl›k olarak kuzey-güney istikametinde yerlefltirilmifl dikdörtgen planl›, 10-11 m uzunlu€unda ortalama 3.5 m geniflli€inde olan yap›lard›r. Üç bölümlüdürler. Kuzeyde yer alan ve en büyük olan bölüm, aralar›nda genifl kanallar›yla birbirine paralel bir flekilde düzenli yerlefltirilmifl tafl dizileri ile yerleflme zemininden yükseltilmifl bir platform üzerindedir. Diziler yukar›dan bak›ld›€›nda yap› plan›na ›zgara görünümü verdi€i için bu yap›lar›n oldu€u evreye "Izgara Planl› Yap›lar Evresi" ad› verilmifltir. Tafl dizilerin tümünün üstü, kanallar›n da üstünü kapatacak flekilde a€aç dallar›, kam›fl ve sazlarla kapland›ktan sonra muntazam kil tabanla örtülmüfltür. Kil taban tüm yap›larda yoktur. Bu taban›n yaln›z daha özel yap›larda kullan›ld›€›, di€er yap›larda ise dal saz örtünün üzerine has›r at›larak daha kaba bir zemin elde edildi€i ileri sürülmektedir. . Bu platformun kenarlar›na tafl›y›c› görevi olmayan, yaln›z taban›n d›flar› taflmas›n› önleyen ince ve alçak bir tafl s›ras›n›n yap›ld›€› gözlenmektedir. Bu k›sm›n üstünün ilk yap› evresinde oldu€u gibi a€aç bir kafes ile tamamland›€› anlafl›lmaktad›r. Platformun 80 cm d›fl›na kadar taflan a€aç kafes, ince dallarla sepet gibi örüldükten sonra üstü saz ve deri gibi hafif bir malzeme ile su geçirmeyecek duruma getirilmifltir. Bu k›sm›n güneyinde yap›n›n ortas›nda yer alan mekan ise avludur. Avluda oca€›n yer almas›, yemek haz›rlama ifllemlerinin burada yap›ld›€› izlenimini uyand›rmaktad›r. En güneyde yer alan üçüncü bölümde farkl› say›larda, hücre fleklindeki mekanlar›n ne ifle yarad›€› anlafl›lamamaktad›r, olas›l›kla ifllik vazifesi görmüfllerdir. Izgara planl› yap›lar›n da kendi içinde bir geliflim gösterdi€i, ›zgaralar›n zamanla menderes fleklinde yap›ld›€›, aralardaki kanallar›n darlaflt›€› ve kenar ç›k›fllar›n›n tamamen kapat›ld›€› gözlenmektedir. Avlularda da ayn› flekilde zaman içinde bir de€iflikli€in oldu€u, üst ara evrede say›lar›n›n baz› yap›larda ikiye ç›kar›ld›€› tespit edilmifltir. Yap›lara giriflin güneyden oldu€u tahmin edilmektedir. Izgara planl› yap›lar›n aras›nda avlular ve ifllik yerlerinin olmay›fl›, burada oturanlar›n tüm yaflam faaliyetlerini yap›lar›n içinde gerçeklefltirdikleri fleklinde yorumlanmaktad›r . Bu evrenin son ara evresine kadar, özel bir yap›n›n varl›€› kaz›lan alan içinde bulunmam›flt›r. Son ara evrede ise "Saltafl› Döflemeli Yap›"n›n ana topra€›n içine aç›larak güney yamaca oturtuldu€u ileri sürülmektedir.
3.3.1.1.3 Kanall› Yap›lar Evresi
Alttaki evrede görülen dikdörtgen planl› yap›lara d›fl görünüflü ile çok benzeyen, tafl›y›c› duvarlar›, ker*** kullan›m›, özel yap›s› ve ölü gömme gelene€indeki de€iflmeler gibi önemli farkl›laflmalardan dolay› ayr› bir kültür gibi alg›lanan bu yap› evresinde, köyün yaflam seviyesinden kanall› tafl düzlemlerle yükseltilmifl yap›larla karfl›lafl›lm›flt›r. Bu platformlar 20 cm geniflli€inde çok dar kanallarla ayr›lm›fl, küçük ocak tafllar›n›n muntazam bir flekilde üst üste dizilmesi ile yap›lm›fl duvarlardan oluflur. Platform yaklafl›k olarak 3 x 5.5 m boyutlar›ndad›r. Aralardaki kanallar›n üstleri yass› tafl levhalarla kapat›ld›ktan sonra tüm platformun üstü, küçük moloz tafllarla düzgün bir yüzey haline getirilmifltir. Platformun en üstüne, küçük ocak tafllar›n›n çamur harç ile birbirine tutturulmas› ile oluflturulmufl 50 cm kal›nl›€›nda gerçek tafl›y›c› duvarlar yap›lm›flt›r. Üstü, ker*** topaklardan oluflan duvar ile yükseltilmifltir. Dam yap›s›n›n nas›l oldu€u bilinmemekle beraber, düz dam tipinde oldu€u baz› bulgulara dayan›larak ileri sürülmektedir. "Saltafl› Döflemeli Yap›"n›n, bu evrenin bafl›nda kült binas› vazifesi gördü€ü san›l›r. 11 x 7.5 m boyutlar›nda olan bu yap›, dikdörtgen planl›d›r. Oldukça kal›n olan kuzey duvar› ayn› zamanda set duvar› vazifesi görmesi için, iç taraftan iki payanda ile desteklenmifltir. Yap›n›n taban›, üstü düzeltilmifl levha tafllarla kaplanm›flt›r. Yap›n›n Bo€azçay'a bakan tafl duvar› ise yamaç erozyonunden dolay› tamamen tahrip olmufltur. Bu mekan›n ortas›nda, karfl›l›kl› konmufl iki adet dikili tafl bulunmaktad›r.
Olas›l›kla tanr› heykeli görevini gören bu kalker tafllar, payandalar›n tam karfl›s›nda yer al›r. Üçüncü bir dikili tafl ise yap›n›n kuzeydo€u köflesine, do€u duvar›na paralel olarak dikilmifltir. Kanall› yap›lar evresinin olas›l›kla bir baflka özel yap›s›, daha sonraki evrede görülen dörtgen planl› Kafatasl› yap›n›n oldu€u yerde yer alan belki de ilk kafatasl› yap› ifllevini gören yap›d›r. Bu yap›n›n kal›nt›lar›n›n söbe biçimli oldu€u ve tepenin güneydo€u yamac›n› keserek oturtuldu€u izlenmifltir. Taban›nda insan kemikleri bulunan bu yap› büyük bir yang›n geçirmifltir
3.3.1.1.4 Tafl Döflemeli Yap›lar Evresi
Söbe planl› kafatasl› özel yap›, bu tabakada plan de€ifltirerek dörtgen biçime dönüfltürülmüfltür. Ev olarak ifllev gören yap›lar›n ise gene dörtgen biçimli ve birbirlerine geçiflli bir kaç odadan ibaret, tabanlar› tafl döflemeli, içten küçük payandal›, tek katl› düz daml› olduklar› anlafl›lm›flt›r. Kanall› yap›lar evresinden en önemli fark›, döflemenin duvar yap›m›ndan sonra döflenmifl olmas›d›r. Evre'nin özel yap›s› küçük sekili BK yap›s›d›r. I‹çinde ifllevini aç›klayabilecek küçük buluntu elde edilememifltir.
3.3.1.1.5 Hücre Planl› Yap›lar Evresi
Bu evrede yap› teknolojisinde önemli bir ad›m›n at›ld›€›, iki katl› yap›lar›n varl›€›ndan anlafl›lmaktad›r. Alttaki bodrum yap›s› sekizli küçük hücrelerden oluflmaktad›r. Tafl su basmanl› yap›lan ve çok kez toprak tabanla kapl› olan bu bodrum, depo görevi d›fl›nda aile fertlerinin gömülme yeri olarak da vazife görmüfltür. Hücrelere giriflin üstten, ikinci kat›n taban›ndan, tahta merdivenlerle oldu€u san›l›r.I‹lk defa gerçek ker*** tu€lalar bu yap›larda kullan›lm›flt›r. Esas yaflam›n alttaki hücrelere nazaran daha büyük mekanlar› olan üst katta oldu€u, bu kata evin do€u d›fl duvar› yan›ndaki tafl merdivenlerle ç›k›ld›€› saptanm›flt›r. Ev aralar›nda zaman zaman kald›r›mlar yap›lm›flt›r. Evrenin özel yap›s› Terrazzo yap›s›d›r. Dörtgen planl›, içinde payeleri olan yap›, özellikleri ile yaln›zca kendi ça€› için de€il, günümüz için bile flafl›rt›c›d›r. Çok büyük emek verilerek yap›lan yap›n›n söndürülmüfl kireç ile birlefltirilmifl k›rm›z› renkli k›r›k tafl ve kumdan oluflmufl taban› özenle düzletilmifl ve parlat›lm›flt›r. Bu tabanda bir baflka ilginç olay, beyaz renkli tafltan, ayn› teknikle yap›lan, kuzey güney do€rultusunda payelerin hizas›ndaki çizgilerdir. Kuzeydo€u köflesindeki yar›may biçimli kutsal ocak, biraz ilerisinde üzerinde insan yüzü kabartmas› olan s›€ bir tekne, bu yap›n›n kesinlikle tap›nak olarak kullan›ld›€›n› göstermektedir. Ayr›ca tanr› heykeli oldu€u san›lan dikili tafllar› ile özenle haz›rlanm›fl köy meydan›, toplumda dinsel ögelerin a€›r bast›€› bir zaman dilimini belirlemektedir. Meydan, çok temiz taban topra€›, muntazam ve ölçekli, terrazzo tabanl› yap›n›n aks›nda yerlefltirilmifl dikili tafllar›, tabandaki büyük oluklu biley tafl› ile tam bir tören meydan›d›r. Meydan›n birinci kullan›m evresinin sonunda, dikili tafllar devrilerek üstleri örtülmüfl ve meydan kutsal ifllevini yitirmifltir.
3.3.1.1.6 Geçifl Evresi
Bu evreye ait çok az yap› kal›nt›s› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Hücre planl› yap›lar›n yozlaflt›€› gözlemlenmifltir, genifl planl› yap›lara do€ru bir e€ilim izlenmektedir
3.3.1.1.7 Genifl Odal› Yap›lar Evresi
Bu evre, tek ve büyük odal› yap›larla simgeleflmektedir. Yap› tekni€inde bir farkl›laflman›n olmad›€›, ancak daha özensiz bir yap›m tekni€i ile karfl›lafl›ld›€› bildirilmektedir. Çayönü'nün bu evresinde ilk defa temel çukuru aç›ld›€› izlenmektedir. Yerleflmenin bu evrede daha çok meydan›n kuzeyine kayd›€› yorumlanmakt›r. Meydan›n, törensel ifllevinin kalmad›€›, sadece bir aç›k alan olarak vazife gördü€ünü söylemek olas›d›r.
3.3.1.2 Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ Mimarisi
1989 y›l›ndan itibaren bafllayan kaz›, höyü€ün kuzey kesimindeki Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ yerleflmesine yöneltilmifltir. Genifl aç›lan ikinci tabakada, do€u ve bat›s›, altta tafl, üstte ker***ten yap›lm›fl kal›n duvarlarla çevrili, çok odal›, aralarda avlular›n oldu€u bir kompleks bulunmufltur. Avlu tabanlar› bazen tafl ile döflelidi
3.3.2 Çanak Çömlek
Çayönü'nün bu geç tabakalar›nda Koyu Yüzlü Açk›l› maldan parçalar bulunmufltur. Üst tabakalarda ele geçenlerin baz›lar›nda yumrucuk dizilerinden oluflan bezeme vard›r. Alt tabaka olan 3.tabakada ise, Hassuna çizi bezemeli mallar› ile benzerlikler gösteren parçalar bulunmaktad›r .Burada Koyu Yüzlü mal say›s›nda azalma tespit edilmekte, daha aç›k renkli, açk›l›, k›rm›z› astarl› ve çok az aç›k renk astar üzerine k›rm›z› geometrik boya bezemeli parçalar ortaya ç›kmaktad›r. En alttaki 5. tabakada ise üsttekilere oranla daha kaba, kal›n cidarl› çanak çömlekler görülmeye bafllamaktad›r. Tüm bu buluntu düzeni Güneydo€u Anadolu arkeolojisi için yeni bir olayd›r. Boya bezemeli parçalar Mersin Yumuktepe'nin XXII-XIV. tabakalar›ndaki boya bezemeli parçalarla benzerlik gösterir. Çanak çömlekli tabakalar flimdilik Halaf Öncesine tarihlemektedir
3.3.3. Kil
Çayönü Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ insanlar›n›n piflirmeden kap yapmay› denediklerine ait örnek olan kil kaplar, bilhassa Hücre Planl› Yap›lar Evresinin üst evresinde ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Bunlar bazen çok az piflirilmifl ya da yanan mekan›n içinde bu yang›ndan etkilenerek piflmifl olan, kaba bitkisel katk›l›, ker*** çamurundan, düz dipli, s›€ kenarl›, yuvarlak veya köfleleri yuvarlat›lm›fl dörtgen biçimli kaplard›r Bunlar›n alç› kaplar gibi ayn› amaçla yap›ld›klar› ve flekillendirenlerin çanak çömlekçilerin atalar› olduklar› iddia edilemez. Malzeme cinsine göre bir ayr›ma gidildi€inde baz› nesnelerin hem kilden hem tafltan örnekleri oldu€u görülmüfltür. Silindirik biçimli ortadan delikli boncuklar, Çayönü insanlar›n›n tafl, maden d›fl›nda en kolay bulunabilen, flekillendirilebilen malzeme olan kili, süs gereçlerinde de kulland›klar›n› göstermektedir. Kilden pullar, bir yere yap›flt›r›lmak için flekillendirilmifl nesneler, misket vazifesi gören kil toplar, oyun tafllar› ele geçmifltir. Kil nesneler içinde 49 adet insan heykelci€i içinde somut, soyut ve karmafl›k biçimli heykelcikler bulunmaktad›r . Dikkati çeken noktalardan biri, bunlar›n ço€unlu€unun yap›lar›n d›fl›nda ele geçmesidir. I‹nsan heykelciklerine nazaran daha az say›da olan hayvan heykelciklerinden ise 51 adet bulunmufltur. Evcil koyun ve keçi heykelci€i olarak tan›mlanabilenler, Hücre Planl› Yap›lar Evresi'nin son alt evresinden, di€er yabani hayvan heykelcikleri ise Kanall› Yap›lar Evresinden itibaren bulunmufltur. Yuvarlak Planl› Çukur Bar›naklar ve Izgara Planl› Yap›lar Evresi'nde figürin ele geçmeyifli de ilginçtir Çayönü'nün en ilginç buluntular›ndan bir baflkas›, kilden yap›lm›fl ev modelleridir. Hücre Planl› Yap›lar Evresi'nde befl adet bulunan bu modellerin ne ifle yarad›klar› konusunda görüfller çeflitlidirHücre planl› evlerin ikinci katlar›n›n ve dam örgüsünün nas›l oldu€u konusunda bilgi vermesi aç›s›ndan önemli olan bu kil kutularda, alçak korkuluklu düz dam, ya€mur olu€u, alttaki hücrelerin havaland›rma pencereleri betimlenmifltir. Çayönü'nün Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ tabakalar›n›n küçük buluntular› henüz tam yay›nlanmam›flsa da, foto€raflardan çanak çömleksiz tabakalarda bulunanlara benzeyen figürinlerin var oldu€u gözlenmektedir.
3.3.4 Yontma Tas
Çayönü'nün Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€'a tarihlenen tüm tabakalar›nda, hem çakmaktafl›n›n hem de obsidienin ham madde olarak kullan›ld›€› belirlenmifl ve bu her iki hammaddenin kullan›m oranlar›n›n evreler içinde belirgin flekilde farkl›l›k gösterdi€i saptanm›flt›r. En alttaki Yuvarlak Planl› Çukur Bar›naklar ve Izgara Planl› Yap›lar Evresi'nde obsidien, çakmaktafl›na göre dörtte bir oran›nda kullan›lm›fl, Hücre Planl› Yap›lar Evresi'nde ise bu oran yar› yar›ya düflmüfl, üstteki evrelerde ise obsidien oran› iki kat artm›flt›r. Obsidien daha çok dilgilerin, çakmaktafl› ise daha çok yongalar›n üretiminde kullan›lm›flt›r. Hammadde kaynaklar›ndan çakmaktafl›, yerleflme yerinin yak›n çevresinde da€l›k araziden dereler vas›tas›yla tafl›nan iyi kalitede çakmaktafl› topanlar›ndan, obsidien ise Bingöl veya Van-Nemrud Da€›'ndan sa€lanm›flt›r. A. Özdo€an, toplam tafl say›s›n›n içinde, % 8'inin çekirdek ve çekirdek parças›, % 45'inin dilgi ve dilgicik % 47'sinin ise yonga oldu€unu bildirmektedir. Çayönü iskanc›lar›n›n oluflturduklar› aletler tipsel özelliklerine göre grupland›r›lm›flt›r. Çakmaktafl› aletler içinde minik deliciler, kaz›y›c›lar, orak-b›çaklar, çeflitli dilgiler, m›zrak ve ok uçlar›, obsidienden ise dahaçok "Çayönü aleti" olarak adland›r›lan, sarp kenar düzeltili dilgiler yap›lm›flt›r. Bu tip aletlerin Çayönü'nün Kanall› Yap›lar Evresinden itibaren üretildi€i, hatta Çanak Çömlekli Neolitik Ça€'da da devam etti€i görülmektedir. Bununla birlikte, Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€'da kesiti yamukken daha sonraki ça€da dörtgen kesitli olmufltur . Olas›l›kla kullan›m ifllevi de€iflmemifltir. Aletin kullan›m› için çeflitli fikirler ortaya at›lm›fl, bunlar›n içinde tafl halkalar›n yap›m›nda kullan›lm›fl olma ihtimali en çok kabul gören olmufltur. Ayr›ca sapl› ön kaz›y›c›lar, deliciler, kemirimli dilgiler de mevcuttur. I‹lginç olan bir baflka özellik, silikal› parçalar›n en alt evreden itibaren yerleflme yerinde bulunmas›d›r. Bu da Çayönü'nde oturanlar›n en alt tabakadan itibaren otlar›, kam›fllar›, yabani tah›llar› vd. biçtiklerini göstermektedir.
3.3.5 Sürtme Tas
Bu nesneler Çayönü küçük buluntular› içinde en iyi incelenen gruptur. I‹ki ucu ile bir fleyi dövmek için flekillendirilen ve elde kullan›lan havan ellerinin, dövdükleri nesneye göre boyut, biçim ve a€›rl›klar› de€iflmektedir. Boya ezmekten et dövmeye kadar her iflte kullan›lm›fllard›r. I‹çlerinde, üzerinde kullan›m izi olmayan, özellikle T kafal› veya kancal› tipin, günlük hayat d›fl›nda baflka bir amaca yönelik yap›ld›klar› san›lmaktad›r. Alt tafl› olarak ifllev gören havanlar›n orta k›sm› çukurdur. Tafl havanlar›n di€er alet tiplerine oranla az say›da bulunmas›ndan, topluluklar›n daha çok ahflap havan kulland›klar› sonucu ortaya ç›kmaktad›r. Ö€ütme tafllar›n›n da sadece tah›l ö€ütme için de€il, et dövmek için de kullan›lm›fl oldu€u iddia edilmektedir. Yass› baltalar, vurgutafllar›, biley tafllar›, b›z, spatulalar, a€›rl›k tafllar›, sap delikli çekiçler, topuz veya a€›rflaklar, bilezik ve baflka amaçla kullan›lan tafl halkalar sürtme tafl endüstrinin di€er örneklerini oluflturur. Çayönü'nün de€iflik bir baflka buluntu toplulu€u da baz›lar› bezemeli olan tafl kaplard›r . Bu nesnelerin yap›m›nda çeflitli malzemenin yan›s›ra bak›r filizi olan malakit de kullan›lm›flt›r.
3.3.6 Kemik/Boynuz
Çeflitli tipte b›z ve i€nelerin yan›s›ra spatula, kemer tokalar›, tarak, kafl›k, f›rça, topuzbafl› gibi nesnelerin yap›m›nda hayvan kemiklerinin tercih edildi€ini görülmektedir
3.3.7 Maden
Çayönü yerleflikleri, çevrelerindeki bak›r yataklar›ndaki nabit bak›r›(do€al bak›r) döverek flekillendirmifller, delici, boncuk, levha gibi nesneler üretmifllerdir. Bak›r› tafl gibi kullanman›n ötesinde bir beceriye sahip olduklar›, önce bak›r› ›s›t›p daha sonra flekillendirmelerinden anlafl›lmaktad›r. Çayönü'nde yaflayanlar bak›r›n farkl› özelliklere sahip oldu€unu farkederek maden üretiminde ilk basama€› aflabilmifllerdir.
3.3.8 I‹nsan Kal›nt›lar›
Çayönü, Neolitik Ça€ yerleflmeleri aras›nda Yak›ndo€u'da en fazla say›da insan iskeletinin bulundu€u yerdir. 605 adet iskeletin demografik aç›dan araflt›r›lmas› sonucunda üçte ikisinin eriflkinlere ait oldu€u saptanm›flt›r. Gene bu araflt›rmada yaflam›n ortalama 29-30 yafllar›nda sona erdi€i ama buna karfl›l›k befl insan›n 50 yafl›n, birkaç kiflinin ise 60 yafl›n üzerinde öldü€ü belirlenmifltir. Çayönü insanlar› Neolitik Ça€ yaflam›n›n zorlu€u, beslenme yetersizli€i gibi nedenlerle pek çok hastal›kla bo€uflmak zorunda kalm›fllard›r. Kulak ve kemik iltihaplar›, eklem bozukluklar›, difl çürükleri en çok görülen rahats›zl›klard›. Ayr›ca olas›l›kla avlanma s›ras›nda veya kaza ile olufltu€u tahmin edilen bafl, kol ve bacaklarda k›r›k ve yaralanma izleri avlanman›n hiç de kolay olmad›€›n› göstermektedir. I‹lginç olaylardan biri baz› k›r›klar›n bilinçli bir sarma sonucunda iyilefltirilmifl olmas›d›r. Yetiflkinlerde erkeklerin boylar› ortalama 170, kad›nlar›n ise 157 cm'dir. Kafa yap›lar›na göre Akdeniz ›rk›na mensuptular. Genellikle Dolikosefal olmakla beraber, Mezosefal ve Brakisefal olanlar da mevcuttur. Bu insanlar›n ölü gömme adetlerine bak›ld›€›nda, Çayönü'nün alt tabakas›ndan üst tabakalar›na kadar tekdüze bir gömmenin olmad›€›, evreler içinde farkl›laflmalar›n bulundu€u saptanm›flt›r. Genifl Odal› Yap›lar Evresi'nde ve Çanak Çömlekli Neolitik Ça€ tabakalar›nda yerleflme içi gömüte rastlanmam›fl olmas› toplumda bir mezarl›k kavram›n›n olufltu€unu, ölülerin yerleflme d›fl›ndaki uygun bir alana gömüldüklerinin belirtisidir. Alt tabakalarda ise yerleflme içi gömme gelene€i vard›r. Yuvarlak Planl› Çukur Yap›lar Evresinde, ölüler yanlar›na arma€an b›rak›lmadan, hocker durumunda, dal örgülü kulübelerin kil tabanlar› alt›na yat›r›lm›fllard›r. Izgara Planl› Yap›lar Evresinde, toprak tabanl› avlular›n kuzey yar›s›na ya da iki avlu aras›ndaki küçük hücrelerin içine, tek ya da ikili, üçlü gruplar halinde gömme yap›ld›€› izlenmektedir. Hemen hemen tümü s›k›ca büzülmüfl, sa€ taraflar›na yat›r›lm›fllard›r. Yanlar›na özellikle günlük hayatlar›nda kulland›klar› kolye, bilezik gibi süs eflyalar› konmufltur. Kanall› Yap›lar Evresinde "Ölü Evi" olarak tan›mlanan ve arkeoloji bilimine, kafataslar› d›fl›nda di€er kemiklerin de bulunmas›na ra€men "Kafatasl› Yap›" olarak geçen yap›n›n ortaya ç›kt›€› görülmektedir. Bu yap›n›n içinde çeflitli gömüt tiplerinin tümünün var oldu€u saptanm›flt›r. Yap›n›n en alt evresi s›ras›ndaki kullan›m› esnas›nda 200 x 90 cm boyutlar›nda bir çukurun içinde da€›n›k bir flekilde at›lm›fl, büzülmüfl insan iskeletleri bulunmufltur. Bu çukurun bat›s›ndaki bir di€er çukurda yine insan kemiklerinin rastgele at›lm›fl oldu€u görülmektedir. Tafl Döflemeli Yap›lar›n 2 c evresindeki dört hücreden en bat›dakinde 3 dizi halinde muntazam s›ralanm›fl kafataslar› ve bunlar› örten uzun kemikler ortaya ç›km›flt›r. Bu kemik dizilerini, hücrenin içine üstten indirilen bir kad›n iskeleti bozmufltur. Bunun yan›ndaki hücrede ise iki çocuk iskeleti ile birlikte gene kafatas› olmayan bir kad›n iskeletiele geçmifltir. Yap›n›n üst evrelerinde ise 49 adet kafatas› bulunmufltur. Bunlar›n bir rafta durdu€u ya da as›l› olduklar›, tabanda bulunma flekillerinden anlafl›lmaktad›r. Yap›n›n zaman zaman yenilendi€i ve bu ifllem s›ras›nda kafataslar›n›n ayr› depoland›€› da dikkat çekmektedir. Yap›n›n avlusunda altar olarak yorumlanan büyük yass› tafl›n üzerinde hayvan ve insan kan›n›n saptanmas›, bu tafl›n kafalar›n kesilmesinde ve hayvan ada€› için kullan›ld›€›n› düflündürmektedir. Yap› k›saca, Çayönü insan›n›n ölü kültüne hizmet vermifltir. Antropolojik araflt›rmalar› gerçeklefltiren M.Özbek, çocuk ve eriflkinler dahil olmak üzere köy nüfusunun % 70'inin bu evde gömüldü€üne inanmaktad›r . Tafl Döflemeli Yap›lar Evresinde aç›k alanlarda gene tahrip nedeni veya ikincil gömme yüzünden da€›n›k bir flekilde, az say›da iskelet bulunmufltur. Hocker biçiminde gömme, devam etmektedir. Ölülerin yanlar›na ayn› flekilde kolye gibi günlük hayatta kulland›klar› yontma tafl aletler ölü hediyesi olarak konmaya devam etmektedir. Hücre Planl› Yap›lar Evresinde ise oldukça fazla say›da iskelet gün ›fl›€›na ç›kar›lm›flt›r. I‹ki katl› olan bu yap›larda mezar yeri olarak, daha çok alt depo kat›n›n kuzeybat› hücreleri tercih edilmifltir. Genellikle ölülerin üst üste yat›r›ld›€› ya da çok kez ikincil gömüt olduklar› görülmüfltür. Özellikle erkeklerin yanlar›na çok bol say›da yontma tafl nesnenin ölü hediyesi olarak b›rak›ld›€› saptanm›flt›r. I‹skeletlerin çevrelerinde gözlemlenen beyaz›ms› kül benzeri nesnelerin g›da art›€› oldu€u yorumlanmaktad›r. Günlük hayatta kulland›klar› nesneler, g›da maddeleri ve kemik parçalar› (olas›l›kla etli) bu kiflilerin tekrardan dünyaya gelebilecekleri düflüncesiyle, toplulu€un "ölümden sonra dirilme" gibi bir inançlar› oldu€unun belirtileridir. Hücre Planl› Yap›lar›n ikinci alt evresinde farkl› bir gömüt ile karfl›lafl›lm›flt›r. Bat› kesimindeki DE yap›s›ndaki sekinin içine, üzeri ziftlenmifl bir has›ra sar›l›p konan kifli, bu tip gömütlere tek örnektir. Bu evrenin son aflamalar›ndan bafllayarak, köy içi mezarl›k gelene€i, Çayönü yerleflenleri taraf›ndan terkedilmifltir.
3.3.9 Hayvan Kal›nt›lar›
Çayönü kaz›lar›ndan toplanan hayvan kemiklerinin analizleri sürmektedir. Bununla birlikte, ilk gözlemlere göre, Genifl Odal› Yap›lar Evresi'nden önceki evrelerde, yaban domuzu (Sus scrofa), yabani s›€›r (Bos primigenius), koyun (Ovis orientalis), keçi (Capra aegagrus), k›z›l geyik (Cervus elaphus) ve ala geyi€in (Cervus dama) bulundu€u, Genifl Odal› Yap›lar Evresi'nde ise, koyun ve keçinin büyük oranda artt›€› izlenmektedir. Ceylan, karaca, at, ay›, tilki, sansar, tavflan, kirpi, kunduz gibi hayvanlar›n yan›s›ra sincap, yabani kedi, kokarca, porsuk, su samuru, kara kaplumba€as›, çeflitli kufllar, tatl› su bal›klar›, midyeleri ve salyangoz, toplanan, avlanan, tüketilen hayvanlard›r. Faunal kal›nt›lar›n evrelere göre ayr›mlar› ve de€erlendirme çal›flmalar› devam etmektedir
3.3.10 Bitki Kal›nt›lar›
Çayönü'nün en eski, Çukur Bar›nakl› Yap›lar evresinde, tar›ma al›nm›fl bitki kal›nt›lar›na dair kesin kan›tlar yoktur. Bununla birlikte daha üst evrelerden itibaren Einkorn (Triticum monococcum) ve Emmer (Triticum dicoccum) bu€daylar› ile mercimek (Lens culinaris), çay›rbezelyesi (Pisum sativum) ve baklan›n (Vicia ervilia) tar›ma al›nd›€›, arpan›n ise yabani olarak çok az tüketildi€i saptanm›flt›r. Burçak ile nohutun tar›ma al›n›p al›nmad›€› konusu tart›flmal› ve flüphelidir. I‹lginç olan Çanak Çömleksiz Neolitik Çayönü halk›n›n yiyecek olarak baklagilleri tah›llara tercih etti€idir. Menengiç/sak›z (Pistachia atlantica/khinjuk), yabani badem (Amygdalus sp.) ve fi€ baklan›n (Vicia sp.) yan›s›ra çok az miktarda keten ve çay›r otu, ya€ elde etme, dokuma gibi çok çeflitli amaçlarla tüketilen bitkilerdendir
4. SONUÇ:
Çanak Çömleksiz Neolitik Ça€ evrelerinin, Çanak Çömleksiz Neolitik A'dan (PPNA), Çanak Çömleksiz Neolitik C'ye (PPNC) kadar aflamalar›n›n izlendi€i Çayönü'nde bu dönemin yaklafl›k 3000-2500 y›l kadar sürdü€ü ileri sürülmektedir. PPNA evresinde (bak: tabakalanma) yo€un avc›l›€›n oldu€u ve besin ekonomisinin tah›l ve baklagiller a€›rl›kl› toplay›c›l›k ile beraber avc›l›€a dayand›€› anlafl›lmaktad›r. PPNB evresinde (Izgara Planl› Yap›lar›n son evresi, Kanall› Yap›lar, Tafl Döflemeli Yap›lar, Hücre Planl› Yap›lar Evreleri) ise avlanman›n yan›s›ra tar›m da geliflmifltir. PPNC evresinde (Genifl Odal› Yap›lar Evresi) ise evcil koyun-keçi kemiklerinin say›s›ndaki art›fl ve di€er baz› özellikler, köyün sosyo-ekonomik yaflant›s›nda büyük de€ifliklikler oldu€unu göstermektedir. Art›k merkezi otoritenin zay›flad›€› halk›n daha özgür bir flekilde mal sahibi olabildi€i, istedikleri yere evlerini infla edebildikleri bir zaman dilimidir.
5. KAYNAKÇA:
www.tay.org
www.kulturbakanligi.gov (http://www.kulturbakanligi.gov/).