Yardımcı Öğeler :

[Kéan aRs]

Yardımcı Öğeler :

Nesne : (Düz Tümleç) Öznenin yaptığı eylemden etkilenen varlık ya da nesnedir. Nesne, cümledeki kullanımına göre ikiye ayrılır :

§ Belirtili Nesne : Öznenin yaptığı işten etkilenen öğe adın “i” (gösterme, belirtme) durumuyla çekimlenirse belirtili nesne görevi yapar.

Belirtili nesneyi bulabilmek için yükleme “Kimi? Neyi? Kimleri? Neleri?” sorularından uygun olan biri yöneltilir. Örnek :

Çocuğun elindeki minik siyah köpeği hepimiz sevmiştik. (Neyi?)

Belirtili Nesne

Bu işin peşinde olduğunu biliyorum, saklama. (Neyi?)

Belirtili Nesne

Seni de onu da yakından tanıyoruz. (Kimi?)

Belirtili nesne

§ Belirtisiz Nesne : Öznenin yaptığı eylemden etkilenen öğe, ad durum eklerinden biriyle çekime girmişse cümle içinde belirtisiz nesne görevi yapar.

Belirtisiz nesneyi bulmak için yükleme “Ne?, Neler?” sorusu yöneltilir. Örnek :

Ona her zaman bir kucak dolusu çiçek götürürdüm. (Ne?)

Her gece, Kırmızı Başlıklı Kız adında bir masal anlatırdı.

Belirtisiz Nesne

Nesnenin Özellikleri :

a) Nesne, yalnızca yükleminde eylem olan cümlelerde bulunur. Yükleminde ad ve ad soylu sözcüklerin bulunduğu cümlelerde nesne olmaz. Örnek :

Bu adam, sorduğum tüm soruları yanıtsız bıraktı.

Nesne Eylem

b) Nesne, tek sözcük olabildiği gibi sözcük grubu da olabilir. Örnek :

Kalemleri, defterleri, kitapları, üst üste yığdı.

Nesne Öbeği

c) Bazı cümlelerde ara söz, nesneyi açıklamak için kullanılır. Buna açıklamalı nesne denir. Bu söz, nesneyle birlikte tek öğe olarak değerlendirilir. Örnek :

Babamı, o büyük insanı, bir daha görmeyecektim.

Nesne Açıklamalı Nesne

Yaşlı kadın, çocuğu – o kuru, sıska vücudu – son bir kez kucakladı.

Nesne Açıklamalı Nesne

d) Kimi bileşik cümlelerde birden çok çekimli eylemin ya da eylemsinin anlamını tek nesne tamamlayabilir, buna ortak nesne denir. Örnek :

Kitabı eline aldı, bir süre okudu, sonra yerine koydu.

(Kitabı belirtili nesnesi aldı, okudu, koydu eylemlerinin ortak nesnesidir.)

e) Eylemsiler ve eylemsilerin de yer aldığı çeşitli söz grupları cümlede nesne görevi yapar. Örnek :

Yan Cümle Temel Cümle

Onun buraya gelişini / görmedim.

Belirtili Nesne Yüklem

Yan Cümle Temel Cümle

Ders çalışmayı / istemiyor.

Belirtili Nesne Yüklem

Dolaylı Tümleç : -e, -de, -den



-e durum eki Yönelme

Kime? Bunu bir de babama soralım.

Neye? Çocuk bir süre kitaba baktı.

Nereye? Okula dilekçe verdim?



-de durum eki Bulunma

Kimde? Ahmet’te aynısından var.

Neyde? Yazıyı kitapta görmüş.

Nerede? Onu geçen gün sokakta gördüm.



-den durum eki Çıkma

Kimden? Dedemden bütün aile çekinirdi.

Neyden? Şekerden böcek çıktı.

Nereden? Uzaktan bir ses duyuldu.



Dolaylı Tümlecin Özellikleri :

a) “e, de, den” durumuyla çekimlenen sözcükler, eylemi zaman değil, durum yönünden etkilerse dolaylı tümleç olmaz. Zarf tümleci veya edat tümleci görevinde bulunur.

Örnek : Sabaha orada oluruz (Ne zaman?)

Zarf tümleci



Altı yaşında okuma öğrendi. (Ne zaman?)

Zarf Tümleci



Sabaha kadar ders çalıştık. (Ne zamana kadar?)

Edat Tümleci



b) Kimi cümlelerde ara söz, dolaylı tümleci açıklamak amacıyla kullanılır ve açıklamalı dolaylı tümleç meydana gelir. Örnek :

Memleketine, özlemini çektiği o yerlere, dönüyordu.

Dolaylı Tümleç Dolaylı tümlecin açıklayıcısı Yüklem

c) Sıralı cümlelerde dolaylı tümleç, birden çok cümlenin ortak öğesi olabilir. Buna ortak dolaylı tümleç denir. Örnek :

Ona çok kızıyor, her gördüğü yerde bağırıyordu.

Ona çok kızıyor.

Ona her gördüğü yerde bağırıyordu.

d) Eylemsiler ve eylemsilerin de yer aldığı çeşitli söz grupları cümlede dolaylı tümleç görevi yapar.

Örnek : Yan Cümle Temel Cümle

Ondan duyduklarına / inanamayacaksın.

Dolaylı Tümleç Yüklem



Yan Cümle Temel Cümle

Buraya geldiğine / bin pişman oldu.

Dolaylı tümleç Yüklem



Uyarı : Dolaylı tümleci bulmak için soruları “Neyden?” sorusu ile zarf tümlecinin sorusu olan “Neden?” sorusu birbirine karıştırılmamalıdır. Örnek :

Bu düşünceleri okuduğu kitaplardan edinmiş. (Neyden?)

Sıkıntıdan ne yapacağını şaşırmış. (Neden?)

Yukarıdaki birinci cümlede “Neyden” sorusuna yanıt veren ve cümleye içinden anlamı katan “okuduğu kitaplardan” söz grubu cümlede dolaylı tümleç görevinde bulunurken, ikinci cümlede şaşırma nedeni olan “sıkıntı” sözcüğü, eylemin nedenini bildirdiği ve “Neden?” sorusuna yanıt verdiği için cümlede zarf tümleci görevi yapmaktadır.

Zarf (Belirteç) Tümleci : Yüklemi zaman, durum, miktar, ölçü, yer yön ve soru yönünden gösteren sözcük ya da sözcük öbekleri cümle içinde zarf tümleci görevi yapar.

§ Yükleme yöneltilen “Nasıl?” sorusu durum zarfı tümleciyle ilgilidir. Örnek :

İnsan düşündüklerini açıkça söyleyebilir. (Nasıl söyleyebilir?)

Damlaya damlaya göl olur. (Nasıl göl olur?)

Olanları ağlaya sızlaya anlattı. (Nasıl anlattı?)

§ Yükleme yöneltilen “Ne zaman?” sorusu, zaman zarfı tümleciyle ilgilidir. Örnek :

O acılı haberi duyunca çok üzülmüştü. (Ne zaman üzülmüştü?)

Tren on beş dakika sonra burada olur. (Ne zaman burada olur?)

Gelecek ay yeni bir araba alalım. (Ne zaman alalım?)

§ Yükleme yöneltilen “Ne yöne? Ne taraf?” soruları yer-yön zarf tümleciyle ilgilidir. Örnek : Biraz bekleyip aşağı indim. (Ne yöne?)

Az önce dışarı çıktı. (Ne tarafa?)

Korkudan bir adım geri çekildim. (Ne yöne?)

§ Yükleme yöneltilen “Ne kadar? Kaç tane?” soruları azlık-çokluk zarf tümleciyle ilgilidir. Örnek : Onu bir saat daha bekleyelim. (Ne kadar bekleyelim?)

Bugün bırak, yeterince çalıştın. (Ne kadar çalıştın?)

Çocuk ablasından biraz daha çalışkandı. (Ne kadar çalışkandı?)

§ Soru zarfı tümleci, yüklemi durum, zaman, yer-yön, miktar, ölçü olarak soru biçiminde etkiler. Örnek : Nasıl dayanırım sensizliğe nasıl?

Neden yapmadın söylediklerimi?

Niye bakıp duruyorsun yüzüme?

UYARI : Yer-yön bildiren sözcükler ad durum ekleriyle çekimlenirse zarf tümleci değil, nesne ya da dolaylı tümleç görevi yapar. Örnek :

Bir de aşağıyı temizle. (Neyi?)

Belirtili nesne

Sizi içeride bekliyor. (Nerede?)

Dolaylı tümleç

Yukardan gürültü geliyor. (Nerden?)

Dolaylı tümleç

Zarf Tümlecinin Özellikleri :

a) Ara söz, kimi cümlelerde zarf tümlecini açıklamak amacıyla kullanılır ve açıklamalı zarf tümleci meydan gelir. Örnek :

Önümüzdeki hafta, Pazartesi günü, yeni bir sınav var.

Zarf Tümleci Zarf tümlecinin açıklayıcısı Yüklem

b) Bağ eylemlerin yer aldığı çeşitli söz grupları cümlede zarf tümleci görevi yapar. Örnek : Yan Cümle Temel cümle

Eve uğrayıp / eşyalarımı alacağım.

Zarf Tümleci Yüklem

Yan Cümle Temel cümle

Düşünmeden / hareket etme.

Zarf tümleci Yüklem.

c) Sıralı cümlelerde zarf tümleci birden çok cümlenin ortak öğesi olarak kullanılabilir ve ortak zarf tümleci meydana gelir. Örnek :

Sana her zaman güvendim, inandım.

Sana her zaman güvendim.

Sana her zaman inandım.

d) Bir cümlede aynı veya ayrı türden birden fazla zarf bulunabilir. Aynı türden olan aynı soruya yanıt veren zarfların tümü aynı öğe olarak alınır. Ancak sorular farklı olduğu sürece bunlar ayrı ayrı değerlendirilip ayrı zarf tümleçleri oluşturur. Örnek :

Görmeden, bilmeden, vermeden akıyorsun.

Zarf tümleci (Nasıl?)

Ertesi sabah, dinlenmiş bir biçimde güverteye geldi.

Zarf tümleci Zarf tümleci

(Ne zaman?) (Nasıl?)

UYARI : Sıralı cümlelerde ortak kullanılan zarf tümleci ilk yükleme uygunken, diğer yükleme uymayabilir. Bu anlatım bozukluğu zarf tümleci eksikliği olarak değerlendirilir. Örnek :

Annem hiçbir zaman kendini düşünmedi, bizim mutluluğumuz için çalıştı.

Annem hiçbir zaman kendini düşünmedi; her zaman bizim mutluluğumuz için çalıştı.

Edat Tümleci : Cümleye amaç – sonuç, özgürlük, benzerlik, eşitlik, birliktelik, araç anlamı katan ya da sözcük öbekleri cümle içinde edat tümleci görevi yapar. Örnek : Gemiler, güneye doğru yöneldi. (Nereye doğru?) (yön)

Babama göre çalışan kazanır. (Kime göre?) (görelik)

Rahat uyumak için ılık bir duş aldı. (Niçin?) (amaç)

Çocuk, elindeki küçük kovayla su taşıyor. (Neyle?) (araç)

Okula annesiyle gidecekmiş. (Kimle?) (birliktelik)

Sen gelinceye kadar işleri bitiririm. (Ne zamana kadar?) (zaman)