Fİİl (eylem)

[Kéan aRs]

FİİL (EYLEM)

Kainatta iki temel öğe vardır. Birincisi her türlü canlı, cansız nesne ve kavramı karşılayan isimler. İkincisi ise bu isimlerin meydana getirdiği iş, oluş ve hareketler yani fiiller

Dilin temel görevi ise bu kavram ve hareketleri sesler veya harfler aracılığıyla söze dönüştürmektir. Seviyorum, okuduk,çalışmalıyız, gideceğim. Dikkat edersek bu kelimeler iş, oluş, hareket, durum bildirmekle kalmıyor, bu işleri yapanları yani şahısları ve de işlerin gerçekleştiği zamanı veya dileğini bildiriyorlar. Sevdik .... (Sevme işini geçmişte, biz gerçekleştirdik.)


Fiil (Eylem) : Varlıkların yaptıkları işleri, hareketleri veya içinde bulundukları durumları bir kipe (yani zamana veya bir dileğe) ve kişilere bağlayarak bildiren kelimelere fiil denir. Fiillerin üç temel kuralı vardır:

a) İş, hareket, oluş bildirir.

b) Kök veya gövde halindeyken kip eklerini alabilir.

c) Kök ve gövde halindeyken mastar eklerini (-mek, -mak) alabilir.


Fiillerin en önemli özelliği harekettir. Fiiller hareketlerine göre üç çeşittir:

1. İş ve Kılış Fiilleri: Bir nesneyi olumlu olumsuz etkileyen, insanlar tarafından genellikle bilinçli olarak gerçekleştirilen fiillerdir. Bu fiiller “kimi, neyi” sorularına cevap verir. Bu nedenle iş ve kılış fiilleri çatısına göre geçişli fiillerdir. Kır-, ver-, dur-...

2. Durum Fiilleri: Fazla hareketi olmayan, belli bir süre devam eden, nesneyi etkilemeyen, insanlar tarafından bazen bilinçli, bazen bilinçsiz gerçekleştirilen ve sona ermeleri için başka bir fiilin başlaması gereken fiillerdir. Durum fiilleri çatı yönünden geçişsizdir. Uyu-, kalk-, yat-...

3. Oluş Fiilleri: Bu fiillere “doğa fiilleri” de denir. Oluş fiillerinde kendi kendine olma anlamı vardır. Bu fiiller aslında gizli bir güç tarafından gerçekleştirilir. Bu fiillerin gerçekleşmesi irademize (isteğimize) bağlı değildir. Yağ-, es-, yeşer-, kızar-, acık-, gürle-...


Örnek Soru: Aşağıdaki cümlelerin yüklemi olan fiillerden hangisi “oluş” bildirmektedir?

A)Sizi çok seviyoruz. B)Bir de şu soruyu çözsene. C)Çocuklar ne güzel de oynuyorlar. D)Sen ne kadar da büyümüşsün, ufaklık!

[Cevap: A’da sev(mek) için birine ihtiyaç vardır. B’de, çöz(mek) için soruya ihtiyaç vardır. Her iki fiil de kılış bildiriyor. C’de oyna(mak) durum bildirir. D’de ise büyü(mek) irademizin dışında olur, biz istediğimiz için büyümeyiz. Cevap D’dir. ]


Fiillerde Somutluk-Soyutluk

Somut Fiiller: Beş duyu organından herhangi biriyle algılanabilen fiillere denir. Kır-, oku-, yaz-...

Soyut Fiiller: Beş duyu organından herhangi biriyle algılanamayan; fakat var olan fiillere denir. Düşün-, hoşlan-...

Bazı somut fiiller, cümlede kullanılışına göre soyut olabilir: Babam biraz odun kırdı. (Somut) / Arkadaşımın sözleri kalbimi kırdı. (Soyut)

Dikkat ! Bir kelimenin fiil olabilmesi için şu üç öğeyi bulundurması gerekir.

1. Fiil tabanı 2. Kip eki 3. Şahıs eki


A) Fiil Tabanı (Kök veya Gövde) : Fiilin kök veya gövdesi,başka bir ifadeyle kelimenin (-mek, -mak) eklenebilen en büyük parçasıdır. Okudum oku (mak)

Kısacası, çekimli bir fiilden kip ve kişi ekleri atıldıktan sonra kalan iş, oluş veya hareket bildiren kısma fiil tabanı denir. Fiil tabanı basit (kök) veya yapım eki alarak türemiş (gövde) halinde olabilir.


Çekimli Fiil Kök( İsim - Fiil ) Gövde Taban Mastar (Fiilin İsmi)

Gördüm ----- Gör ------- Gör Görmek

Başlattık Baş ------ Başlat Başlat Başlatmak

Yazdırın ----- Yaz Yazdır Yazdır Yazdırmak


(Yukarıdan da anlaşılacağı gibi her fiilin kökü fiil değildir. Bazen isim de olabilir.)


Kelime Kök Gövde Taban

Sarardı sarı sarı ar sarar(mak)

Yaşıyorum yaş yaş a yaşa (mak)

Çoğalmış çok çok al çoğal (mak)


B) Kip Eki : Fiillerin yapılış amacını ve zamanını bildiren eklerle almış oldukları biçimine “kip” denir. Kipler iki grupta incelenir:

A) Bildirme (Haber) Kipleri B) Dilek (Tasarlama) Kipleri

Haber (Zaman) Kipleri
Dilek Kipleri




Geçmiş

Zaman
-di

-miş
Gereklilik

Kip
-meli, -malı

Şimdiki

Zaman
-( ) yor
İstek
-e, -a

Gelecek

Zaman
-ecek, -acak
Şart
-se, -sa

Geniş

Zaman
-( ) r
Emir
Eki yoktur.


C) Şahıs Eki : Fiilin bildirdiği iş mutlaka canlı veya cansız bir varlık (özne) tarafından yapılır. İşte bu varlığa fiilin kişisi denir. Türkçe’de üç tanesi tekil, üç tanesi çoğul olmak üzere altı tane şahıs vardır.

Ben....(Kendisi söz söyleyen)

Sen....(Kendisine söz söylenilen)

O......(Kendisinden bahsedilen)

Dikkat: Fiilin bildirdiği şahısları aldıkları eklerden tanırız. Sevdi-m...(Ben), Sevmiş-sin ...(Sen)




Tekil


Çoğul





1
Ben


Biz





2
Sen


Siz





3
O
Onlar







* Çalış – tı –m Ben



* Çalış – sın Sen



* Oku – muş --- (3. tekil şahıs eki yoktur)

· İste – di – m (Fiil tabanı-Kip eki-şahıs eki)


Örnek Soru : Aşağıdakilerden hangisi çekimli fiil değildir?

A) Anlarım B) Anlamak C) Anlamazsın D) Anlıyorum


Çözüm: Şimdi bu kelimelerde fiilin 3 temel öğesinin (taban, kip, şahıs) olup olmadığına bakalım:

Anlarım (Fiil tabanı, geniş z., 1.t.ş.)

Anlamazsın (Fiil tabanı, geniş zamanın olumsuzu, 2.tekil ş.)

Anlıyorum (Fiil tabanı, şimdiki z., 1.tekil ş.)

Anlamak (Mastar eki alan fiiller artık fiil değil fiilin ismidir ve isimlerde kip ve şahıs kavramı yoktur. ) Cevap B’dir.


Türkçe’de Şahıs Ekleri kimi kiplerde değişik şekillerdedir:

Şahıs 1.çeşit 2.çeşit 3.çeşit 4.çeşit

1.Tekil -m -im -yim

2.Tekil -n -sin -sin ----

3.Tekil --- ---- ---- sin

1.Çoğul -k -iz -lim

2.Çoğul -niz -siniz -siniz -in, -iniz

3.Çoğul -ler -ler -ler -sinler

1. Çeşit ekleri alan kipler: Görülen geçmiş zaman, dilek-şart

2. Çeşit ekleri alan kipler: Öğr.geç.zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman, gereklilik kipi

3. Çeşit ekleri alan kipler: İstek kipi

4. Çeşit ekleri alan kipler: Emir kipi

FİİLLERİN OLUMSUZLUK ŞEKLİ

Fiil tabanı +Olumsuzluk Eki (-me,-ma, -mez, -maz)+Kip +Şahıs Eki

Sev me di m

Gel me -- y in

DİKKAT : Geniş zamanın olumsuzu 1. şahıslarda –me, -ma diğerlerinde ise –mez, -maz ile yapılır. Ve “- ( ) r kip ekinin yerini alır. Sev (e) r im ----Sev (me) m / Bil (i) r sin....Bil (mez) sin

DİKKAT : Şimdiki zamanın olumsuzu yapılırken “ ( ) yor” eki -me, -ma olumsuzluk ekini daraltarak –mı, -mi, -mu, -mü haline sokar. İste mi yor um, Görüş mü yor uz