Semenderler Nerelerde YaŞarlar

[F@sTaLaFisT@]

Semenderler göllerde, havuzlarda, nehirlerde, derelerde yaşarlar. Yeraltı sularında, mağaralarda, dağlarda, yamaçlarda, hatta ağaç kovuklarında yaşayanları da vardır. Fakat derileri yoluyla solunum yapmak için rutubetli bir havaya ihtiyaç gösterdiklerinden çöllerde yaşayanları yoktur. Tek tük birkaç amfibyum acı sularda yaşar, fakat kurbağalardan da, semenderlerden de denizlere rağbet edenine rastlanmaz.
Kuzey Amerika'da, dünyanın başka yerlerindekinin toplamından daha fazla semender vardır. 125 tür ve alt-türe yalnız Birleşik Amerika'da rastlanır. Meksika daha bir sürü türün yurdudur. Avrupa ile Asya da semender bakımından zengin sayılırsa da, Avustralya'da hiç semender yoktur, Afrika'da ise yalnız üç türüne rastlanır.
Semenderler fazla parlak ışıklardan ve kuru havadan kaçarlar. «Asıl semender» diyebileceğimiz grubun dışındakilere gündüz saatlerinde ortalıkta rastlanıldığı enderdir. Semenderler genel olarak rutubetli köşelerde, kayaların veya odun kütüklerinin altında bulunurlar. Birkaçı mağaralarda yaşar ve çokbacaklılar gibi böceklerin peşinde duvarların üzerinde dolaşırlar. Tabiat bilginleri Virginia eyaletindeki Dixie mağaralarına girdiklerinde, akciğersiz semenderlerden bilimsel adı «Plethodon wehrlei dixi» olan bir türden düzenlereesine istalaktitlerin üzerinde rastlamışlardı.
Orta Birleşik Amerika'nın güneyindeki Kansas ve Missouri gibi eyaletlerde rastlanan «Ozark kör semenderi» de (Typhlotritpn spelaeus), mağaralara o kadar düşkündür ki, erginleri başka hiç bir yerde bulunmaz. Mağaraların karanlık iç köşelerine hiç ışık girmez. Bu şartlar altında, faydası kalmayan semenderlerin gözleri de körelir. Bununla beraber bu semenderler lâboratuvarlarda ışık içinde büyüdükleri takdirde, gözlerini muhafaza ederler.
Bu türün larvalarına yeraltı geçitlerinde olduğu kadar, dışarıdaki akarsularda da rastlanır. Normal gözleri olan bu larvalar, hayata suda başlayan başka semenderlerin solungaçlı larvalarından pek farklı değildirler. Sonra erginleşir, solungaçlarını kaybeder ve duvarların üzerinde sürünmeye başlarlar.
Tabiat bilginleri, bu semenderlerin, yaz sıcağından kaçmak için mağaralara çekildiklerine inanırlar. Semendergillerin «Triturus» grubu dışındaki semenderler, sıcağa pek tahammül edemezler.
Semenderler, yılanlarla kertenkelelerden farklı olarak, düşük ısıları tercih ederler, bazı türleri, hattfa donma derecesinden az yüksek ısılarda faal kalabilirler. Soğuk bölgelerde yaşıyanlan bir buz kitlesinin içinde donmaktan kurtulabilirler, halbuki donma noktasından iki, üç derece düşük bir vücut ısısı onları öldürecektir. Gene Amerika semenderlerinden «Mont Lyell semenderi» (Hydromantes platyeephalus), Kaliforniya'deki sıradağlardan Sierraların yükseklerinde yaşar ve çok kere yamaçlardan akan erimiş kar sularının içinde faal halde görülür. Aslında, soğukta bulunmadığı takdirde, ölümden kurtulamaz.
Semenderler serin bir çevreye ihtiyaç duydukları için olacak, Birleşik Amerika türlerinden birkaçı yalnız yeraltı sularında ve artezyen kuyularında bulunurlar. Bunlardan «Texas kör semenderi» ne (Typhlomolge rathbuni) bu eyaletin bazı artezyen kuyularında rastlanmıştır. Georgia eyaletindeki bir kuyunun suyundan çıkan «Georgia kör semenderi» de (Haideotriton wallacei) ihtimal, iklimin bu bölgelerde daha soğuk olduğu çağlarda yüzeyde yaşayabiliyordu.
Bu yeraltısuyu semenderlerinin her ikisinin de soluk ve hayaletimsi bir görünüşü vardır. Ozark kör semenderi'nde olduğu gibi, bunlarda da gözler körelmiş ve derinin altında gizli kalmıştır. Fakat bunlar solungaçlarını hiç kaybetmemeleri bakımından Ozark kör semenderi'nden ayrılırlar. Sudan çıktıkları şüphelidir, üreme âdetleri hakkında da pek az şey bilinir. Georgia kör semenderi 1939 yılına kadar bilinmiyordu. Aynı kuyudan veya komşu bazı kuyulardan bir ikincisi çıkana kadar belki yıllar geçecektir.

[F@sTaLaFisT@]

Semender ailesi üyelerinin solunum tarzlarında büyük ayrılıklar vardır. Larvaların, solungaçları sayesinde yaşamalarına karşılık, bazı ergin semenderlerin akciğerleri vardır, başkalarının balıklar gibi solungaçları bulunur, akciğeri de, solungacı da almayan daha başkaları ise derileri ve ağızları ile boğazlarının zarı yoluyla solunurlar.
«Mağara - semenderigiller» den bilimsel adı «Necturs maculosus» olan bir Kuzey Amerika türü île tek tük birkaç başka semender erginleştikten sonra da solungaçlarını muhafaza ederler. Ovalardaki akarsularda, hatta göllerde yaşayan bu semenderler bazen 30 santimden uzundur. Ana dalları kılımsı liflerle kaplı olduğundan solungaçlarının kürkü gibi bir görünüşü vardır. Kan, minik kılcal damarlar yoluyla bu liflere kadar gelmekte, sudaki oksijen de gene burada kana geçmektedir. Döküntü maddeleri de gene aynı lifler yoluyla vücuttan atılmaktadır. Suyunun oksijeni az batak göllerde yaşayan semenderlerin solungaçları, hızlı akımlı ve bol havalanan dağ akarsularında yaşayanlarınkinden daha çapraşıktır. Göl yerlisi semender'in sırtında ve kuyruğunda soluk almasını kolaylaştırdığı sanılan bir yüzgeç bulunur. Zira semenderlerin solungaçlarından başka, derileri yoluyle de solunduklarını gördük.
Alçak alanlardaki akarsularda, havuzlarda ve göllerde yaşayan semenderlerden banları solungaçlarını kaybederler, daha başkaları aksine solungaçlarını muhafaza ederler. Kuzey Amerika'da yaşayan 40 santim uzunluğundaki «gizli solungaçlı semender» in (Cryptobranchus alleganiensis) lârvalığında solungaçları vardır, fakat bunları kısa bir süre sonra kaybeder ve yerlerinde sadece bir yarık kalır. Yetişkin gizli solungaçlı semender*in akciğerleri varsa da, soluk almak için daha ziyade derisinden yararlanır. Bunun gibi,
»Kongo yılan balığı» veya asıl adiyle «iki soluklu semender» de (Amphiuma means) solungaçlarını kaybettikten sonra, bunların yerindeki yarıkları muhafaza eder. 76-89 santim uzunluğunda olan, ender hallerde uzunluğu 1 metreyi bEe bulan bu türün sırtı siyahımsı-kahverengi üzerinde yeşil parıltılı, karın bölgesi daha açık renktir. Bu tür Birleşik Amerika'nın güney doğusundaki bataklıklarda görülür. «Deniz - kızı semendergiller» veya öbür adiyle «siren» lerde (Pseudobranchus) solungaçlar başın dışında olup semender'in hayatı süresince kaybolmazlar. Deniz kızı semendergillerin başlıca türü «çamur semenderi» (Siren lacertina), 65-75 santim uzunluğunda olabilen beyaz lekeli bir siyah semenderdir. En çok bataklıklarda yaşamakta olup sudan pek ender olarak ve ancak kısa süreler için çıkar.
«Küt-ağızngiller» den bazı dillerde «kaplan semenderi» (Amblostoma tigrinum) denilen türler, solungaçlarını kaybedebilir veya kaybetmeyebilirler. Bunlardan Kuzey «Batı kaplan semenderi» (Ambylstoma tigrinum melanosticum) denilen bir türün henüz larva görünüşündeyken ürediği dikkati çekmiştir. Meksiko şehri çevresindeki göllerde rastlanan benzer larvalara Aztek lisanından alınma «aksoloîl» adı takılmıştır. Bu yaratıklar öylesine ilgi uyandırmışlardır ki, bütün kaplan semenderi larvalarına «aksolotl» denilmektedir. Meksika göllerinin bazı aksolotlian solungaçlarım kaybedip karaya çıkmakta ve akciğeriyle soluk alıp verebilmektedir. Fakat oksijeni emen nemli derileri akciğerlerin çalışmasına yardım etmektedir.
Kuzey Amerikandaki adi semenderler'den birçoğunun, meselâ «kırmızı sırtlı semender» in (Plethodon cinereus), «çamurlu semender» in (Plethodon glutinosus) ve «ağaç semenderi» nin (Aneides lugubris) hiç akciğeri yoktur. Bu gibi hayvanlar derileri veya hava ile temasta olan başka vücut dokuları yoluyla solunum yaparlar.
Hızlı dağ akarsularının bol oksijenli sularında yaşayan semender daha çok dertleriyle solunum yaptıklarından ne solungaca, ne de akciğere ihtiyaç duyarlar. Hatta akciğerler onlar için bir yüktür, zira bu organlar hava ile dolduğu zaman, semenderler nehirlerin dibindeki av alanlarında kalmakta güçlük çekeceklerdi.
Bazı akciğersiz semenderler suya hiç girmezler. Yukarıda adı geçen kırmızı sırtlı semendere çamur semenderler suyun içinde kalmaya zorlansalar, boğulmanın önüne geçemezler.

[F@sTaLaFisT@]

Semenderler'in yumurtaları çoğunlukla (fakat mutlaka her zaman değil) yumurtlanırken döllenirler. Tabiat bilginleri, bazı vakalarda bu yaraüklardaki çiftleşmenin bir tören niteliğine eriştiğini görmüşlerdir.
Misal olarak, kütağızgillerden kaplan semenderlerde erkekler grup halinde çiftleşme alanına gelirler. Suda birbirlerine sürtünerek gayet hızlı yol alırlar. Görünüşe bakılırsa, bu davranış, erkeklerin arkası sıra çiftleşme alanına gelmiş olan dişileri heyecanlandırmakta ve onları, yumurtaların döllenmesiyle sonuçlanan hareketlere hazırlamaktadır.
«Kızıl semenderler» (Ensatina eschscholtzii) grup yerine, çift olarak flört ederler. Erkek kızıl semender dişisine gizlice yaklaşarak başına doğru uzanır. Sonra, kafasını ve boynunu sürterek dişinin gerdanına ve burnuna masaj yapar. Bunu, erkeğin, sırtını kamburlaştırarak ve kuyruğunu bacaklarının arasına alarak dişiyi sağa, sola sürdüğü «kuyruk yürüyüşü» takip eder. Sonunda erkek kızıl semender, tepesinde bir sperma kümesi bulunan koni biçimli ve jelatinimsi bir madde salgılar. Boğazı, erkek kızıl semenderin kalça bölgesine dayanan dişi onunla bir kere daha ileriye doğru hareket eder. Dölyolu ağzı sperma paketinin hizasına gelince, spermaların üzerine oturur ve onları vücudunun içme çeker.