Yapay Zeka ve Robotların İnsan Kaynakları

[ÇaKıR-]

Tokyo Üniversitesi robot çalışmalarının yürütüldüğü önemli üniversitelerden birisi. Bu üniversitede 1994 yılından beri bir robot projesi üzerine çalışılıyor. Projenin ilk aşamasının amacı, insanlar için zor ve tehlikeli olan işleri yapabilecek, uzaktan kumanda ile çalışacak bir robot üretmekti ve Centaur adlı robot bu proje sonunda üretildi. Şu an Saika isminde insan benzeri bir robot yapma çalışmaları halen devam ediyor. Projedeki kimi bilim adamları ise Saika'nın yapay derisi üzerinde çalışıyor. Robotlara yönelik bir başka proje de Londra'da yürütülüyor; Shadow (Gölge) Projesi. Proje ekibinin amacı, yalnızca kurumların değil aynen araba ya da bilgisayar gibi kişilerin de satın alabileceği çok amaçlı bir robot üretebilmek. Amerika' da MIT (Massachutes Institute of Technology) Yapay Zeka Laboratuvarı'ndaki araştırmacılar 1993 yılından beri Cog (İngilizce cognition sözcüğünden kavramak-bilmek anlamına gelen) adlı bir robot üzerinde çalışıyorlar. Cog, insan biçiminde tasarlanıyor. Bunun nedeni, insanların bu sayede robotla daha rahat, daha doğal bir iletişim kurabilmeleri. Cog, duyduklarıyla gördükleri arasında ilişki kurarak öğrenmesini sağlayan bir sinir ağları düzeneğine sahip. O da insanlar gibi deneyimlerden öğrenebiliyor. Ayrıca karşısındaki insanın mimiklerini algılayıp yorumlamaya yönelik bazı bilgisayar programları üzerinde de çalışılıyor.

[ÇaKıR-]

Sinema izleyicilerinin yapay zeka kavramı ile tanışmaları 1900'lü yıllara kadar uzanır. 1907 yılı yapımı "The Mechanical Statue and Ingenious Servant", 1909 yılı yapımı "The Rubber Man" ve 1910 yılı yapımı "Dr. Smith's Automation" filmleri ilk örneklerdir. Bu filmlerin ana temaları aşağı yukarı aynıydı: Kendilerini yaratanlara hizmet eden makinalar aniden kontrolden çıkıp tehlike saçmaya başlıyorlardı. Zamanla filmler yapay zekanın yokedicilik tarafının yanısıra daha büyük bir tehlikeyi konu etmeye başladılar: Yapaylarıyla birlikte yaşayan doğal zekalar, insani özelliklerini kaybedip robotlardan daha "yapay" hale gelmişlerdi. Bunun en çarpıcı örneği Stanley Kubrick'in filmi "2001: A Space Odyssey" de rastlanır. Filmdeki HAL-9000 isimli akıllı bilgisayar, artık robotlaşmış insanlardan daha insancıldır ve bilgisayar sistem dışı bırakıldığında korktuğunu ve acı çektiğini söyler.

1984 yılında Steve Barron tarafından yönetilen "Electric Dreams" filmi Edgar isimli zeki, düşünme yeteneğine sahip, bir masa üstü bilgisayarını konu eder. Edgar kullanıcısı ile sohbet edebilmekte, kullanıcısının günlük, angarya işlerini halletmekte, yan komşudan gelen viyolensel seslerine eşlik edip besteler yapabilmektedir. Ancak makina aynen bir insan gibi hissedebilme yeteneklerini geliştirdikçe kullanıcısının kız arkadaşına aşık olur ve artık hayatı kolaylaştıran bir bilgisayar olmaktan öte düşmanlık duyguları ile hareket eden tehlikeli bir makina haline gelir. Barron'un 80'lı yıllarda komedi tarzında işlediği bir konu bugün üzerine ciddi rakamlarda yatırımlar yapılan bir proje haline geldi.

[ÇaKıR-]

İnsanlar gibi görünen ve hatta insanlar gibi öğrenebilen robotlar üretmek yapay zeka konusunun çıkış noktasıdır. Yapay zeka, insanın düşünme yapısını anlamak ve bunun benzerini ortaya çıkaracak bilgisayar işlemlerini geliştirme sürecidir. Başka bir deyişle, programlanmış bir bilgisayarın düşünme girişimidir. Bu konudaki ilk çalışma McCulloch ve Pitts tarafından yapılmıştır. Bu model, yapay sinir hücrelerini kullanan hesaplama modeli, önermeler mantığı, fizyoloji ve Turing'in hesaplama kuramına dayanıyordu. 1950'li yıllarda Shannon ve Turing bilgisayarlar için satranç programları yazıyorlardı. İlk yapay sinir ağı temeli olan bilgisayar SNARC, 1951 yılında MIT'den Minsky ve Edmonds tarafından geliştirilince yapay zeka kavramındaki atılımlar hızlandı. Sonrasında Newell ve Simon "insan gibi düşünme" yaklaşımına göre üretilmiş ilk program olan "General Problem Solver"i oluşturdular. Bu dönemin en ünlü programlarından Weizenbaum tarafından geliştirilen Eliza programı ise, bir makinanın karşısındaki kişi ile sohbet edebilmesine imkan sağlıyordu.
Yapay zeka araştırmacılarının baştan beri ulaşmak istedikleri, insan gibi davranabilen sistemler üretmekti. Turing makinalar için zeki davranışı, bir sorgulayıcıyı kandıracak düzeyde bütün bilişsel görevlerde bir insan gibi başarı göstermek olarak tanımlamıştı. Başka bir deyişle Turing testi olarak da bilinen bir testte eğer sorgulayıcı, karşısındaki deneğin insan mı yoksa bilgisayar mı olduğunu anlayamazsa denek testi geçmiş sayılıyordu.
Yapay zeka gerçekten de bilgisayar bilimleri içinde en belirsiz olanlardan birisidir. Yapay zekanın belirlenmiş ve üzerinde herkesçe fikir birliğine varılmış tek bir tanımı yoktur. Ne olduğu, ne olmadığı ve hatta olup olmadığı bile tartışma konusudur. Mevcut tartışma platformları konuyu 4 farklı açıdan incelemektedirler; matematiksel, fiziksel, psikolojik ve felsefi.

[ÇaKıR-]

Tarihte üç büyük olay vardır: Bunlardan ilki, evrenin oluşumudur. İkincisi, yaşamın başlangıcıdır. Bu ikincisi ile aynı derecede önemli olan üçüncüsüyse, yapay zekanın ortaya çıkışıdır.
Edward Fredkin, M.I.T Bilgisayar Bilimi Laboratuvarı

[ÇaKıR-]

Matematiksel yaklaşım kaos kuramının yapay zeka konusundaki yerini tartışır. Fiziksel yaklaşım zihnin vücut fonksiyonları üzerindeki etkilerini tartışırken psikolojik yaklaşım bellek ve öğrenme mekanizmalarını inceler. Bilgisayarlar da insanlar gibi öğrenme ve belleklerinde bilgi tutabilme yeteneğine sahiptirler. Bu noktada ise yapay zekanın felsefi boyuttaki tartışmaları hız kazanır. Yapay zeka felsefesi en geniş anlamıyla yapay zekanın gerçekten mümkün olup olmadığını soruşturur. "Bilgisayarlar düşünebilir mi?" sorusu yapay zeka felsefesinin en temel sorunudur ve bugüne kadar da hala yanıtlanmamıştır. Yapay zeka felsefesini ilk ortaya çıkaran kişi İngiliz mantık ve matematikcisi Alan Turing' dir. 1950 yılında Turing "Mind" adlı felsefe dergisinde "Makinalar düşünebilir mi?" başlıklı makalesi ile zamanında epey yankı uyandıran felsefi bir tartışma yaratmıştır.

İnsan beyni sadece etten yapılmış bir bilgisayar mıdır? Eğer biz bir insanın tüm özelliklerini sadece bedensel işlevlere indirgeyebileceğimizi savunuyorsak, bu yaklaşım insan beyninin sadece etten yapılmış bir bilgisayar olduğunu kabul eder. Bu görüş aynı zamanda yapay zekanın henüz yeterince gelişmemiş bir insan prototipi olduğunu ileri sürer. Eğer insan sadece fiziksel süreçlere tabi olan bir bilgi işlem merkezi ise artık bu noktada özgür iradeden bahsedemeyiz. Belki de insan bilincinin en temel yetkinliklerinden birisi olan doğru ve yanlışı algılayıp karar verme sürecini ortadan kaldırırsak insan-robot mitosunun mümkünlüğünden bahsedebiliriz ki burada etik sorunlar ortaya çıkar. Robotların günlük hayatımıza girmesi ile gelecekte bizi son derece kusursuz, mekanik ama aynı zamanda ahlaki açıdan yozlaşmaya mahkum bir toplumun bekleyebileceği gerçeğini göz ardı etmemeliyiz.

Bu tartışmalar işin toplumsal boyutu ile ilgili. Gelişen teknolojinin ve otomasyonun bireylerin hayatlarını ne yönde etkileyeceği yapay zeka konusunun bir başka boyutu. Robotlar iş yaşamında insanların yerini almaya başladıklarında organizasyonlar açısından olumlu bir takım gelişmeler beklenmekte.

[ÇaKıR-]

Öncelikle yapılan işin kalitesi ve üretim hızı artacak, kaliteli ürünler ucuza alınabilecek, firmaların kar oranları yükselecek, iş kazaları denen kavram yok olacak ya da minumum düzeyde devam edecek, 24 saat boyunca üretim sağlanabilecek, hammadde atıklarının oranları düşecek, saat başı ücret oranları azalacak, tekdüze ve tehlike iş kavramları işletme yönetiminde tarihe karışacak, yorgunluk, dikkatsizlik, motivasyon düşüklüğü gibi organizasyonların insani yönleri işletmelerin temel sorunları haline gelmekten çıkacak.

[ÇaKıR-]

Bunun yanısıra işsizlik oranı artacak, arz-talep dengesi bozulacak, çıktılar girdilere oranla sayısal anlamda artacak, rekabet ciddi anlamda ivme kazanacak. Tüm bunlar göz önünde bulunduruluduğunda bazı organizasyonlarda rastlanan, çalışanların teknolojiye karşı geliştirdikleri olumsuz tepkiler ve direnç geleceği öngörme içgüdüsü olarak yorumlanabilir.

Zeki makinaların hayatlarımızın ne kadar içine gireceği, bu makinaların kendi bilinçlerine sahip olup olamayacakları, kendi zekamıza benzer makinalar üretip üretemeyeceğimiz ve eğer bu mümkün olursa ürettiğimiz bu makinaları nasıl kontrol edeceğimiz yapay zeka konusunda ilk akla gelen sorular. Ancak yapay zeka çalışmaları hakkında konuşurken, neden insan zekasının yapayının yapılmaya çalışıldığı sorusu, konunun kapsamından ötürü gözden kaçıyor. Dünya üzerindeki kaynakların hızla azalması, otomasyondan kaynaklanan çevre kirliliği, teknolojik ilerlemelerin yarattığı işsizlik, globalleşmenin ülke sınırlarını belirsizleştirirken insanlar arasında yarattığı yabancılaşma sorunları belki de zeki, düşünebilen robotlar üretmekten daha öncelikli çalışmalar arasında yer almalı.
1800'lü yıllarda James Watt sadece insanlığın ilerlemesi için buharlı makineyi keşfederken binlerce zanaatkarın işsiz kalacağını planlamamıştı. Bazı angarya işlerin yükünü insanların üzerinden alabilecek robotlar üretirken kendini, düşünebilen robotlar üretme projelerinde bulan insanlık belki de tehlikeli bir sürecin içine girdiğinin farkında bile olmayabilir. İnsan gibi düşünen ve davranan sistemler üretebilen insan zekası halen kontrolun kendisinde olduğuna inanmak isteyebilir. İşin aslı bilgisayarların ne kadar zeki olacakları, bizim onların ne kadar zeki olabilecekleri için nasıl programlayacağımız hakkındaki bilgimizle sınırlı.

Ama diğer taraftan yakın gelecekte asla motivasyonlarını kaybetmeyen, maddi hırslara sahip olmayan, ünvan tutkusundan yoksun, yorulmayan, sızlanmayan, kapris yapmayan ve belki de en pratik özelliği olarak "power" butonu kapatılınca işine son verilen, insan gibi düşünen ve görünen makinalarla insanoğlu nereye kadar savaşabilir? İnsan üretimi, düşünen bilgisayar "Deep Blue" satrançta namağlup Garry Kasparov'u yendiğinde gelecekte insanlığı bekleyen tehlikenin sinyalleri belki çoktan verilmişti. Yine de bu tartışmaların ötesinde yapay zeka insanlığın geleceği için çok önemli bir bilim dalı ve hatta insanlığın kendi zekasını ve cesaretini sınaması ile eşdeğer. Yaygın bir görüşe göre, bilgisayarlar hiçbir zaman insanoğlunun yaratıcılık, duygu ve karakterine sahip klonlanmış ikizleri olamayacaklar. Şu aşamada sorun yok gibi, ancak Kasparov örnekleri çoğaldığında ve insan iş gücünün yerini yavaş yavaş makinalar almaya başladığında belki geri dönüş için çok geç olabilir.