Ayak divanı

[KaPGaN]

Osmanli Devleti'nde acil ve fevkalade haller karsisinda, padisahinda katildigi divan, toplanti. Padisah hariç, divanda bulunanlarin hepsinin ayakta durarak karar almalari sebebiyle bu tür toplantilara ayak divani denilmistir.

Bu divanda üzerinde durulan is derhal bir karara baglanirdi. Eger bu divanin padisahin bulun madigi bir yerde, mesela seferde toplanmasi gerekirse; o zaman sadrazam ve serdar-i ekrem dîvana baskanlik yapardi. Saray daki ayak dîvanlarinda padisahin oturmasina mahsus taht, sarayin babüsseade denilen kapisinin önünde, mermer sütunlara dayali revak veya eyvanin altinda bulunurdu. Padisahlarin yapmak mecbüriyetinde kaldiklari ayak divani; ya mühim gördükleri ve süphe ettikleri bir yolsuzlugun halledilmesi münasebetiyle veya askerin isyani, yahud da halkin bir sikayeti üzerine yapilirdi. Sad razamlarin yaptiklari ayak divani ise ekseriyetle savas zamaninda ordugahda olurdu. Ordu erkani ve ocak zabitlerinin katildiklari divanda serbest müzakere yapilarak mes'ele sür'atle karara baglanirdi. Bunlardan baska, pa disahlarin herhangi bir isin tah kîkine gittikleri yerlerde de ayak divanlari kurduklari olurdu.

Ayak dîvanlarinin kurulmasina sebeb teskil eden pek çok tarihî hadiseler vuku bulmustur. Mesela Kanunî Sultan Süleyman Han'in Istanbul'daki nüfus artisin dan dolayi su ihtiyacinin karsilan masi husüsunda bir rum mimar ile görüsmesi bunlardandir.

Bir baska misalde söyledir:Tüccarlar ve hacilarla dolu bir Osmanli gemisine Malta sövalye leri tarafindan el konmasi sebe biyle derhal bir ayak divani toplanmistir. Bu divanda Malta mes'elesi görüsülmüs, vezirler ile devlet erkaninin hazir bulundugu bu divanda sefere karar verilmistir.

Bu ayak divanlari padisahin arzüsu ve acele karar alinmasi sebebiyle yapilan divanlardir. Bir de padisahin yapmak mecbüriyetinde kaldiklari ayak divanlari vardir. Bu tip ayak divanlari da vuku bulmustur. Mesela 1602 ( H.1011) senesinde, kapikulu süvarileri Anadolu isyanlari sebebiyle üçüncü Mehmed Han'i ayak dîva nina davet etmislerdi. Bunun üzerine Padisah, Akagalar kapisi denilen harem-i hümayun kapisina çikip, istekleri dinlemisti.

Dördüncü Murad Han zama ninda kapikulu askerlerinin isyanlari sebebiyle iki defa ayak divani kurulmustur.

1651 (H.1061) de, noksan kestirilen ayari düsük bir para mes'elesi sebebiyle esnaf ayaklandi ve padisah ayak dîvanina davet edildi. Babüsseade'ye kadar gelen esnaf ve halk, kurulan ayak dîvaninda dertlerini dördüncü Mehmed Han'a söylediler. Müftî Kara Çelebizade de esnafin sika yetinin mahiyetini padisaha îzah etti. Bunun üzerine Padisah; "Böyle zulme rizam yoktur" diyerek hatt-i hümayun verip mes'elenin halli için söz verdi.

1658 (H.1069) senesinde dördüncü Mehmed Han zamaninda, Anadolu'daki vezirlerin Köprülü Mehmed Pasa'ya karsi muhale fetleri üzerine sadrazam Erdel isleriyle mesgul iken, acele Padisahin yanina Edirne'ye davet edildi. Otag-i hümayunda bizzat Padisahin huzürunda vezirler, seyhülislam, kazaskerler, yeni çeri agasi, bölük agalari ve diger bütün ocak agalarinin davet edilmesiyle bir ayak dîvani kuruldu. Bu, Osmanli devletinde son ayak dîvani oldu.